مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: نوروز به معنای روز جدید در مصداق آغازگر بهاری است که در آن شب و روز با هم برابرند. نوروز که قبلا مصادف با ۱ مارس بود بعد از اصلاحات انجام شده توسط پاپ گریگور سیزدهم در تقویم ژولین در سال ۵۸۲ میلادی به روز ۲۱ مارس مصادف شد. نوروز به طور کلی در جهان و تاریخ تُرک جایگاه ویژه و قابل توجهی دارد. در مقاله ارائه شده، روایت نوروز در آخرین دوره تاریخ عثمانی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در این مقاله، اسناد متعلق به ۱۵۰ سال گذشته امپراتوری عثمانی به طور عمده مورد استفاده قرار گرفت. علاوه بر این، موضوعات کتاب‌ها و مقالات استفاده شده به قرن پانزدهم میلادی برمی‌گردد. همانطور که در زیر خواهید دید، اطلاعات به دست آمده از اسناد ابعاد مختلفی به نوروز بخشیده است.
نوروز در نامشناسی عثمانی (آنوماتولوژی)
آنوماتولوژی که با عنوان نام شناسی نیز شناخته می‌شود، به معنای “دانش اسامی خاص و به ویژه نامهای اشخاص” است. در این بخش، ابتدا نوروز به عنوان نام شخص، قبیله و مکان بررسی خواهد شد. اگرچه نام گیاهان خارج از علم فوق الذکر قرار دارند اما با توجه به اهمیت نوروز مراجعه به گیاهانی که این نام را دارند، مناسب و مفید خواهد بود.
الف) نوروز به عنوان نام و شهرت شخص
در دوره عثمانی و قبل از آن در جهان ترک از کلمه نوروز به عنوان نام اشخاص استفاده شده است. نام و شهرت نوروز توسط ترکان و مسلمانان عثمانی و غیر مسلمانان استفاده شده است. اسامی زیر چند نمونه از ترکان و مسلمانان با عنوان نوروز می‌باشد: نوروز ابراهیم کاپیتان، شاکی نوروز، بغداد نوروز، اسکیشهیرلی نوروز اوغلو حاجی محمد، دوزجه‌لی آبازا نوروز اوغلو مجید، نوروز اوغلو ارسلان بیگ از قبیله نوروز اوغلو، خواجه نوروزه و شریفه نوروز.
همانگونه که مشاهده می‌کنید مردان و زنان مسلمان از نوروز به عنوان اسم و شهرت استفاده کرده‌اند. احتمالا، نوروز به عنوان اسم و لقب کسانی که در اولین روز بهار به دنیا آمده‌اند، داده شده است. نوروز اوغلو نیز در ارتباط با اسم پدر یا قبیله به صورت نوروز و نوروز اوغلو می‌باشد. نوروز بین غیرمسمانان ارمنی ساکن در سرزمین عثمانی نیز به این صورت‌ها مورد استفاده قرار گرفته است: صراف نوروز اوغلو اواکیم، نوروز اوغلو کارابت، نوروز اوغلو آرتین از بازرگانان اروپا، نوروز اوغلو مانیل، عربگیرلی نوروز اوغلو. احتمالا این اشخاص در روز نوروز به دنیا آمده‌اند و از این رو لقب و شهرت نوروز اوغلو را به خود گرفته‌اند. اینکه اسم پدرشان نیز نوروز باشد، احتمالش خیلی کم است. در کنار این، اسم مورد نظر به عنوان اسم خاندان استفاده شده است، مانند صراف نوروز اوغلو.
ب) نوروز به عنوان نام قبیله
یکی از عشیرت های زیرمجموعه گروه ایچکلیک که از شاخه راست (ong) قرقیزها به عنوان یکی از دو شاخه اصلی آنها شناخته میشوند ناوروز (نوروز) نام دارد. بعد از تصرف کریمه توسط روس‌ها و افزایش حملات به سرزمین عثمانی در ربع آخر قرن هجدهم، نوگای‌های کوچک که در میان قلعه آزوف و رود کوبان زندگی می‌کنند، شروع به مهاجرت به کشور عثمانی کردند. این مهاجرت‌ها تا پایان جنگ کریمه (۱۸۵۳-۱۸۵۶) ادامه پیدا کرد. قبیله‌ای در میان نوگای‌ها که به سرزمین عثمانی پناهنده شده و برخی از آنها در اطراف آدانا سکنی گزیده بودند، نوروز اوغوللاری نام داشت. بخشی از نوروز اوغوللاری در قرن بیستم در آذربایجان می‌زیستند.
ج)نوروز به عنوان جای نام
گفته می‌شود، در تاریخ تُرک نوروز به عنوان نام مکان نیز هم در دوره عثمانی و هم پیش از آن، روی باغچه‌های شخصی سلاطین نامگذاری شده است. همانند نام نوروز روی باغچه سلاطین ایلخانی در شهر شیراز در قرن سیزدهم و همچنین نام نوروزیه روی مزار قوتلوق نگار خانم مادر شاه بابر در کابل. گفته می‌شود که در قرن هفدهم دوران امپراتوری عثمانی دهکده جزیره‌ای به نام نوروز در بورسا وجود داشته است. علاوه بر این، بر اساس دو سند به تاریخ‌‌های ۱۸۶۱ و ۱۹۱۹ نام منطقه‌ای از استان وان، نوروز بوده است. در دوران طلعت بیگ وزیر کشور عثمانی، احتمالا شهرستان نوردوز وان که با قانون مورخه ۲۶ جولای ۱۹۱۴ به یک منطقه تبدیل شده و نام مامورات الرشاد را بر خود گرفت، همان منطقه نوروز می‌باشد. زیرا در اسناد رسمی مربوط به دوره عثمانی و جمهوری ترکیه، از نام نوردوز به جای نوروز برای مراکز مسکونی شهرستان وان استفاده شده است. این همچنین موضوعی است که باید مورد بررسی قرار بگیرد. جدا از مراکز مسکونی، برخی نهادهای تجاری و اجتماعی به چشم می‌خورد که از نام نوروز استفاده کرده‌اند. البته نامگذاری نهادها بر عهده مؤسسانشان است. مانند کاروانسرای نوروز اوغلو در استانبول که نام آن در سندی مربوط به سال ۱۸۵۹ آمده است و همچنین بخش خواجه نوروزه در شهرداری استانبول که این نیز در سندی به مورخه ۱۸۸۲ مطرح گردیده است.
د) نوروز به عنوان اسم گیاه
در میان گیاهان با نام نوروز می‌توان به “نوروز اُتو” به معنی علف نوروز اشاره کرد. احمد واقف پاشا به عنوان کسی که اطلاعات خوبی در خصوص نوروز دارد، در کتابی که به صورت فرهنگ لغت منتشر کرده است، نوروز اُتو را با یک کلمه فارسی به نام “نوشکیا” توصیف می‌کند. نوشکیا یک نوع گیاه کوهی است. یک گیاه دیگر از جنس گل که اسم نوروز را یدک می‌کشد، “نوروز گولی” به معنی گل نوروز است که در منطقه آذربایجان می‌روید. گل نوروز که چند روز مانده به عید نوروز شکوفه باز می‌کند، الهام بخش شعرا بوده است:
بایرام یلی چارداخلاری ییخاندا
نوروز گلی ، قارچیچگی چیخاندا،
آغ بولوتلار کوینکلرین سیخاندا
بیزن ده بیر یاد ایلیه ن ساغ اولسون
دردلریمیزقوی دیکلسون داغ اولسون.
- نوروز در فرهنگ
الف) نوروز در مطبوعات
بین تاریخ ۱۳ مارس ۱۸۸۴ و ۲۷ جولای ۱۸۸۵ در چاپخانه آرارویان ازمیر یک مجله به تعداد ۱۰ شماره به نام نوروز به چاپ رسید. این اولین مجله به زبان ترکی در ازمیر است. اسامی نویسندگانی که بعد از یک مسافرت نوروزی به مانیسا این مجله را منتشر کردند، عبارتست از: محمد خالد ضیا (اوشاکلی گیل) و توفیق نوزاد. مجله نوروز که قرار بود، روزهای یکم و پانزدهم ماه رومی منتشر شده و هر نسخه آن به قیمت ۱۰۰ پول عثمانی فروخته شود، در دوره سلطان عبدالحمید دوم در مقابل فشارهای موجود بر مطبوعات، اصل کار روی هر موضوعی به جز سیاست به ویژه علوم فنی و ادبیات را اتخاذ کرد. این مجله سر زندگی را به حیات فکری و جنبش‌های ادبی و زبانی ازمیر وارد کرد.
ب) نوروز در شعر
نوروز موضوع مورد علاقه شعرای ترک جهان است. برای مثال اثر “گل نوروز” که به زبان فارسی توسط جمال الدین طبیب از شعرای قرن ۱۴ نوشته شده بود را مولانا لطفی از شعرای چاغتای قرن پانزدهم به ترکی ترجمه کرد. لطفی در مقدمه مثنوی ذکر شده، متن ترکی این اثر را در قطعه زیر شرح می‌دهد:
بویوردو کیم بو گول فصلینده درحال
گول و نوروز افسانه‌سین سال
آییت اول قصه‌نی تورکی دیلینه
کی تاتکان دیل تاتیگیندان دیلینه
برای قصیده‌های نوشته شده توسط شعرای عثمانی به سبب نوروز، اسم نوروزیه گذاشته شد. شاعری که نوروزیه نوشته بود، از دولت مردی که شعرش را به او ارمغان کرده، جایزه می‌گرفت. در میان شعرای عثمانی که در شعرشان از نوروز الهام گرفته‌اند، ابتدا اسامی این شعرا مطرح می‌شود: پیر سلطان آبدال، احمد پاشا، باقی، فنی، نادری، نائلی، ملاجیک زاده رائف، رفعت بیگ پسر رامی پاشا و سید وهبی.
ج) نوروز در موسیقی
نوروز در موسیقی مقامی تُرکی که ریشه آن تا قرن چهاردهم میلادی ادامه دارد، قابل مشاهده است. بیست مقام مطرح شده به این صورت است: نوروز عجم، نوروز عرب، نوروز اصل، نوروز بیاتی، نوروز بزرگ، نوروز خارا، نوروز حجاز، نوروز حسینی، نوروز عراق، نوروز اصفهان، نوروز رومی، نوروز سلطانی، نوروز اوششاق، نوروز کوچک، نوروز نوا، نوروز پوسلیک، نوروز راست، نوروز رهاوی، نوروز صبا و نوروز زنگوله. در اینجا دو مورد ناراحت کننده است. اولین مورد این که، تقریبا تمامی آثار مربوط به مقامات موسیقی ذکر شده اکنون ناپیدا هستند. دومین مورد نیز اینکه تا به امروز اسناد معتبری در خصوص موسیقی نوروزی به نمایش گذاشته نشده است.
د) نوروز در غذا و دارو
تا کنون غذایی مرتبط با نوروز در عثمانی کشف نشده است. احمد واقف پاشا که در مراسمات نوروزی ایران شرکت کرده و از نوروز در دیپلماسی به صورت موفقیت آمیزی استفاده نموده است، علی‌رغم اینکه از یک شیرینی به عنوان نوروزیه سخن به میان می‌آورد اما توضیحی در این خصوص نداده است. به احتمال زیاد این یک معجون به نام نوروزیه است. معجون ذکر شده همچنین به عنوان دارو نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. معجون با نام نوروزیه، از چهل نو مواد مختلف، انبر، افیون و گیاهان معطر به رنگ قرمز تهیه می‌شد. در اواخر عثمانی، بهترین نوع نوروزیه، “معجون قدرت و شهوت” نام داشت. به پادشاهانی که در کاخ‌های توپقاپی، دولما باغچه و ییلدیز زندگی می‌کردند، از معجون نوروزیه داده می‌شد. به عنوان مثال، گفته می‌شود که هر سال به سلطان عبدالحمید دوم (۱۸۷۶-۱۹۰۹) از این معجون داده می‌شد. این معجون‌ها که به صورت ویژه توسط حکیم باشی (پزشک عالی) تهیه می‌شد، در نوروز هر سال به بزرگان کاخ و دولت داده می‌شد. در مقابل پادشاه و صدر اعظم نیز به حکیم باشی، پالتو و خلعت هدیه می‌کردند. همان معجون توسط پزشکان، داروخانه‌ها و قنادی‌ها برای استفاده مردم تهیه می‌شد. معجون نوروزی به مشتریان توسط داروخانه‌ها، مغازه‌های شیرینی فروشی و نمایشگاه‌های مقابل مساجد فروخته می‌شد. بر اساس اسناد معتبر، وزیر امور طبیه در سال ۱۸۵۰ در ارتباط با نوروزیه ۲۵۰۰ قروش (پول عثمانی) خرج کرده است.
ه) هدیه و عیدانه در نوروز
در دوره عثمانی به هدیه و عیدانه‌هایی که به مناسبت نوروز داده می‌شد، نوروزیه گفته می‌شد. در اواخر قرن شانزدهم، یکی از هدایای رسمی که تقدیم آنها به پادشاه توسط صدر اعظم، وزرا و فرماندهان تبدیل به عادت شده بود، نوروزیه بود که به آن پیشکش نوروزیه نیز گفته می‌شد. فرمانداران ثروتمند علاوه بر پادشاه به صدراعظم هم نوروزیه می‌دادند. علاوه بر این، به انعام و جایزه گرفته شده توسط منجم باشی و حکیم باشی از مقامات عالی دولت در مقابل تقویم و معجونی که به آنها اهدا کرده بودند، نیز نوروزیه گفته می‌شد. همچنین، خارج از کاخ حکومتی به انعامی که شاگردان در مقابل فروش معجون به مشتریان ثروتمند دریافت می‌کردند نیز همان اصطلاح استفاده می‌شد. در نوروز سال ۱۶۹۳ نوروزیه‌ای که منجم باشی در مقابل تقویم اهدایی خود دریافت کرد، ۶۰۰۰ آقچه بود. رقم نوروزیه در سال ۱۷۵۱ هم به همان مقدار بود. نوروزیه که به عنوان هزینه لوازم التحریر تقویم جدید داده می‌شد، در سال ۱۸۴۱ به ۵۰۰ قروش افزایش یافت.
- نوروز در ساختار دولتی
الف) نوروز در خزانه‌داری
دولت عثمانی به دلیل ناکافی بودن تولید و جمع آوری مالیات در فصل زمستان، دشواری ارسال آن به استانبول و خطرات موجود در این کار، اهمیت زیادی به تاریخ نوروز می داد. دولت مرکزی در جمع آوری مالیات و تحویل مالیات به استانبول از نوروز به عنوان یک تاریخ مشخص استفاده کرد.
نوروز مانند آغاز سال مالی در حکومت عثمانی قرن شانزدهم است. وضعیت نوروز در مالیه دولت های آق قویونلو و مملوک‌ها که قبلا با دولت عثمانی همسایه بودند و بعدها به همدیگر الحاق شدند، عین هم بود. در قانون نامه‌های قرون ۱۵ و ۱۶ دولت عثمانی، در ارتباط با مالیات جمع‌آوری شده از مردم این ماده‌ها مشاهده می‌شود: “بخش مهمی از مالیات در نوروز جمع آوری شود.” “نصف مالیات در نوروز و نصف بعدی نیز در ابتدای آخرین ماهِ پاییز دریافت شود.”
این ماده‌ها نشان می‌دهد که بخشی از مالیات به صورت کلی و بخشی نیز به صورت قسطی پرداخت می‌شده است. به عنوان مثال، به هنگام دریافت مالیات حیوانات از مردم عثمانی که رسمی قانم نام داشت، شمارش حیوانات همراه با بره و بز در نوروز انجام گرفته و برای دو حیوان یک سکه دریافت می‌شد. باز هم در همان سال‌ها بودجه‌ای نیز مطابق با تاریخ نوروز تنظیم شده بود که به آن “تقسیم اراضی دولتی از نوروز تا نوروز” می‌گفتند. ارسال قبل از نوروز مالیات‌های جمع آوری شده از ولایت‌ها به استانبول از قوانین مهم دولتی بود. به عنوان مثال، در اول دسامبر ۱۵۵۹ خواسته شد تا قبل از نوروز خزانه‌ای که از مصر به راه افتاده بود، قبل از نوروز به استانبول برسد. در گزارشی به تاریخ ۱۵ آوریل ۱۵۷۱ نیز بیان شده است که ارسالیه نوروزی از بالکان به استانبول رسیده است. در ارتباط با ارسالیه نوروزی، محاسبات نوروزی تنظیم می‌شد. در وزارت مالیه (خزانه‌داری)، مامورانی وجود داشتند که مسئول محاسبه خدمات نوروزی بودند. نوروز به ماه مارس که در آن قرار داشت، اهمیت ویژه‌ای بخشید. دولت عثمانی برای حل مشکلات مالی اعم از تفاوت ۱۱ روزه بین سال‌های شمسی و قمری و همچنین تنظیم دقیق حقوق و امورات شروع به کار، در سال‌های ۱۶۷۷، ۱۷۴۰، ۱۷۹۴ و ۱۸۴۰ تصمیمات مهمی گرفت که در نهایت ماه مارس پایان سال مالی شد.
ب) نوروز در ارتش
- نوروز در ارتش
در دولت عثمانی، به هنگام جنگ با کشوری خارجی یا موقع تلاش برای سرکوب یک شورش داخلی، این قانون حاکم بود که ارتش و احتیاجات نظامیان باید تا نوروز آماده شود. نیروهای آماده در نوروز به استانبول به عنوان مرکز حرکت می‌رسیدند و از آنجا به جبهه اعزام می‌شدند. هدف از این که نوروز اساس کار قرار گرفته می‌شد، این بود که با آمدن فصل بهار حمل و نقل و تأمین نیازهای غذایی نظامیان آسان‌تر می‌شد. همچنین، ایمان به اینکه نوروز نتایج موفقیت آمیز و روزهای فرخنده در پی خواهد داشت، در تعیین تاریخ تحرکات نظامی تأثیرپذیر بود. در جنگ‌های قرون ۱۵-۱۷ میلادی دولت عثمانی، به راه افتادن نظامیان و فرماندهان و الحاقشان به ارتش، قبل یا در نوروز به صورت مکرر درخواست می‌شد. در قرن هجدهم نیز، هنگامی که آمادگی برای جنگ در دهه ۱۷۱۰ بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که دستوراتی به مقامات مربوطه و فرماندهان ارسال می‌شد تا ارتش در نوروز به استانبول و ادیرنه اعزام شود. در سند یافت شده که مربوط به این موضوع می‌باشد، آمده است که در طول این جنگ، سربازان و سایر افراد مسئول ارتش ملزم به حضور در نوروز یا قبل از آن هستند. همچنین در سال‌های ۱۸۰۳-۱۸۰۴ که واحدهای نظامی برای مقابله با راهزنان کوهستانی در بالکان سازماندهی می‌شد، تاریخ نوروز مجدداً مبنا قرار گرفته و درخواست شد که تاخیری صورت نگیرد. در سال ۱۸۱۲ نیز گزارش شد که اتومبیل‌ها و پرسنلی که نیازهای ارتش را برآورده می‌کنند، قبل از نوروز در شومنو حاضر شوند. تحرکات نوروزی برای برطرف کردن نیازهای ارتش در حکومت عثمانی به یک سنت تبدیل شده بود. لکن در صورت طولانی شدن سرما و دشواری فصل زمستان، خدمات ارتش به عقب می‌افتاد. علاوه بر این، از آنجا که فصل زمستان از قطع و حمل و نقل الوار جلوگیری می کرد، اجازه داده شده به وزیر الوار که مسئول این کار بود، تا نوروز تمدید می‌شد. از طرف دیگر، در میان اخباری که در سال ۱۸۰۳-۱۸۰۴ به باب عالی رسیده بود، اطلاعاتی مبنی بر حرکت ارتش ایران پس از نوروز به جنگ با روس‌ها وجود داشت. این بدان معناست که نوروز در ارتش ایران نیز به عنوان روز عزیمت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در واقع، دیده می‌شود که به هنگام جنگ با امپراتوری عثمانی در سال‌های ۱۷۷۷ و ۱۸۲۲ نیز، نوروز را به عنوان تاریخ حرکت نظامی انتخاب کرده است.
- نوروز در نیروی دریایی
نوروز از منظر قدرت دریایی ترکی نیز یک تاریخ مهم است. به دلیل اینکه از بهار شرایط آب و هوایی در ترافیک دریایی حالت مطلوب تری به خود می‌گیرد، نیروی دریایی نیز در نوروز آماده حرکت می‌شد. علاوه بر این، ایمان به اینکه بدشانسی در نوروز وجود ندارد هم دلیلی موثر در این امر می‌باشد. در قرن ۱۶ و ۱۷، دولت عثمانی دستوراتی را برای آماده سازی مهمات، پاروبازان و سربازان مورد نیاز کشتی‌ها صادر می‌کرد تا قبل از نوروز آماده شوند و به نیروی دریایی بپیوندند تا نیروی دریایی به موقع حرکت کند. بعضا تأخیراتی نیز در این زمینه به وجود می‌آمد. همچنین،کشتی‌های جدید ساخته شده، در روز نوروز یا بلافاصله بعد از آن به دریا اعزام می‌شدند. اهمیت نوروز در نیروی دریایی عثمانی در قرن‌های ۱۸ و ۱۹ میلادی نیز ادامه پیدا کرد.
در سال ۱۷۹۰ یعنی اولین سال سلطنت سلطان سلیم سوم (۱۷۸۹-۱۸۰۷)، لنگر انداختن یک کشتی جنگی به دریا در روز نوروز به عنوان یک فرخندگی تلقی شد. همان پادشاه در خصوص لباس‌هایی که به ملوانان داده خواهد شد، با خط همایونی روی یک شی سفید رنگ این جملات را می‌نویسد: “وزیر من، تحویل هر ساله نوروزی لباس‌هایی که به ملوانان و تفنگداران داده می‌شود، تبدیل به قانون شود. در قانون نامه ثبت شده و در نوروز هر سال به همه آنها داده شود. زیرا این سال به کسانی که از قبل رفته بودند، داده نشد. وقتی موقت شود، بی ربط می‌گردد.”
سلطان محمود دوم نیز که همانند سلطان سلیم سوم پادشاهی مبتکر بود، دستوراتی در خصوص تأمین تمامی نیازهای سربازان و الحاق پیش از نوروز آنها به نیروی دریایی صادر کرد.
ج) نوروز در سیاست خارجه
دولت عثمانی با اعتقاد به خوش یمن بودن نوروز، در تماس‌های دیپلماتیک نیز برخوردها و رفتارهای قابل توجهی داشت. در این ارتباط، دولت عالیه عثمانی هنگام اعزام نمایندگان و تعیین مدت آتش بس به تاریخ نوروز توجه داشت. به عنوان مثال، دایه زاده گرجی ابراهیم آقا که قبلا نظامی بود را در روز دوم نوروز ۱۷۱۹ به عنوان سفیر به وین فرستاد. این دولت همچنین، در خصوص اعزام وزیر کایسری‌لی احمد پاشا فرماندار سیواس به عنوان سفیر به ایران در نوروز سال ۱۷۴۷ یا بلافاصله پس از آن تأکید کرد. بدون شک تغییر فصل و سهولت سفر نیز در همه اینها تأثیر دارد. در طول سال‌های جنگ هم امپراتوری عثمانی بر آتش بس تا زمان آغاز نوروز تأکید داشته است. پس از تلاش ناموفق سال ۱۷۷۲ در فرآیند جنگ بین سال‌های ۱۷۶۸-۱۷۷۴، آتش بس جدیدی ایجاد شد که تا نوروز ۱۷۷۳ به طول می‌انجامید. هدف از این امر آماده سازی ارتش برای جنگ و تأمین صلح و نظم در منطقه تا پایان آتش بس بود. دولت عثمانی از جنبه سرگرمی نوروز نیز در سیاست خارجی استفاده کرد. باب عالی این کار را در جشن‌های نوروز دهه ۱۸۵۰ که تعطیلات ملی ایران بود، اعمال کرد. هنوز هیچ سندی مربوط به توجه پیش از سال ۱۸۵۲ باب عالی به جشن‌های نوروزی در ایران پیدا نشده است. فقط دورری احمد افندی که در سال ۱۷۲۱ و در دوره سلطان احمد سوم به عنوان سفیر موقت به تهران رفته بود، ، جشن‌های نوروزی در ایران را در سفارتنامه خود ذکر می‌کند. اگرچه او وظیفه درک و یادگیری وضعیت داخلی کشوری را که به آن رفته بود را داشته تا نشانه‌های دوستی با آنجا را یاد بگیرد، اما این فرستاده اظهار می‌دارد که عذرخواهی کرده و در جشن‌های یک ماهه که همه اعم از ثروتمند و فقیر، مرد و زن در آن شرکت می‌کردند، اشتراک نکرده است. در مورد دوره ساماندهی نیز، اسناد در این زمینه توجه را به خود جلب می کند، به ویژه در دهه ۱۸۵۰ زمانی که جنگ کریمه اتفاق افتاد. باب عالی به هنگام جنگ کریمه در تلاش بود انگلیس و فرانسه را به سمت خود جلب کرده و همچنین مانع رفتن ایران به طرف روسیه شود. در حقیقت، روسیه برای اعلام جنگ ایران علیه امپراتوری عثمانی به دسیسه‌های گوناگونی متوسل شد. طبق سندی به تاریخ ژانویه ۱۸۵۴، ایران با فشار انگلیس در آخرین لحظه از اعلام جنگ به باب عالی منصرف شد. در این تصمیم ایران، علاوه بر تلاش‌های دیپلماتیک امپراتوری عثمانی، تلاش‌های مثبت آن در مورد نوروز نیز تأثیر داشت. شخصی که در این امر به موفقیت دست یافت، احمد واقف افندی (پاشا)، سفیر باب عالی در تهران بود. وی فردی فرهنگی بود و در مراسم نوروز شاه ایران شرکت می‌کرد. این دیپلمات همچنین از رشد و مشکلساز شدن یک واقعه گروهبان که بین امپراتوری عثمانی و انگلیس در جشن های نوروز در ایران اتفاق افتاده بود، جلوگیری کرد. احمد واقف افندی، بین سال‌های ۱۸۵۱-۱۸۵۴ سفیر عثمانی در تهران بود. وی در مدت زمان مشخص با استانبول در مورد مسئله نوروز مکاتبه کرد. به تخمین سفارت عثمانی در ایران، ۱۴۰۰۰ قروش در طول جشن‌های نوروزی در تهران در سال ۱۸۵۲، از جانب سفارت هزینه خواهد شد. این تخمین تقریبا درست از آب درآمد، به طوری که سفارت عثمانی در آن سال ۱۲۰۰۷ قروش هزینه کرد. عثمانی برای تأمین این هزینه از یک شرکت انگلیسی با سود ۸٪ وام گرفت. از این رو هزینه تا ۱۲۹۶۸ قروش افزایش یافت. در نامهای که در اواخر سال ۱۸۵۴ برای احمد واقف افندی ارسال شده بود، نیز یادآوری شد که مبلغ هزینه شده توسط سفارت عثمانی در تهران به عنوان مصارف رسمی عید نوروز در مقایسه با سال قبل افزایش یافته است. مبلغی که سفارت عثمانی در نوروز سال ۱۸۵۴ هزینه کرده است، ۴۱۵۴۸ قروش می‌باشد. علاوه بر این، درگیری لفظی میان گروهبان احمد که در سال ۱۸۵۴ در سفارت عثمانی در تهران کار می‌کرد با مصلحت گذار انگلیس، با مذاکرات بین دیپلمات‌ها حل شد. قرار بر این شد که گروهبان با تصمیمی به تاریخ ۹ آگوست ۱۸۵۴ قبل از بزرگ شدن حادثه به کشور بازگردد. احمد واقف افندی مبلغ قابل توجهی نسبت به زمان برای جشن‌های نوروز در ایران هزینه کرد. اما نتیجه هم داد. این تلاش‌های وی برای تأثیرگذاشتن به حکومت و ملت ایران بود. به این ترتیب در این موضوع تأثیرگذار و موفق شد. این موفقیت احمد واقف افندی مانع از کنار آمدن ایران با روسیه شده و از وخامت روابط عثمانی و انگلیس نیز جلوگیری کرد. باب عالی بعد از جنگ کریمه نیز علاقه خود به جشن‌های نوروزی ایران را نشان داد. در نوروز سال ۱۸۵۷، سفارت عثمانی در تهران ۷۹ امپریال هزینه کرده و تصمیم گرفته شد که این مبل توسط وزارت دارایی از خزانه برآورده شود. در سند دیگری نیز آمده است که در همان سال، مبلغ هزینه نوروزی که باید در تهران پرداخت شود، ۲۳ امپریال است.
در همین رابطه بخوانید:
چهار اثر بزرگ ادبیات ترکی از نظر یحیی کمال
ملامحمد فضولی، عامل یک شورش دانشجویی در اواخر عثمانی!
مـناسبات اجتماعی ایران و عثمانی در دوره صفویه
واکسیناسیون بیماری‌های واگیردار: هدیه امپراتوری عثمانی به اروپا!
نتیجه
نوروز از دیدگاه آنوماتیک؛ در کشور عثمانی از آن به عنوان نام و کنیه فرد و خانواده و همچنین نام قبیله و مکان استفاده شد. امروزه نیز این ویژگی خود را در بین ترک‌های جهان حفظ کرده است. برای مثال: احمد نوروزی، فیلیز نوروز، ایلگاز وهاب نوروزخان و محمد نوروز اوغلو.
به عنوان اسم مکان نیز می‌توان به این نمونه‌ها اشاره کرد: کوچه امیر نوروز، روستاهای نوروزلو و نوروز یایلاسی
نام گذاری مشترک الاسم اشعار، تقویم، معجون، هدیه، انعام به نام نوروزیه در فرهنگ لغت عثمانی موضوعی قابل توجه است. در حالی که وجود شعرهایی درباره نوروز به فرهنگ ما غنایی می‌بخشد، از بین رفتن آثار متعلق به مقام‌های موسیقی مربوط به نوروز نیز نقص‌هایی ایجاد می‌کند. انتشار مجله‌ای به نام نوروز که در پی علاقه‌مندی روشن فکران تُرک به نوروز منتشر شده، نشان می‌دهد که آغاز بهار یکی از منابع الهام بخش آنان در مطبوعات ترکیه بوده است. این مجله از نظر ایده و هنر برای مردم ازمیر موثر و مفید واقع شد. ویژگی نوروز در بخش مالیه (خزانه‌داری) اداره حکومتی به عنوان پایان سال در ماه مارس، تا اواخر امپراتوری عثمانی ادامه داشت. وضعیت ماه مارس به عنوان سال نو مالی در دوره جمهوری ترکیه نیز تا دهه ۱۹۸۰ به عنوان شب سال نو بودجه دولت ادامه داشت. این واقعیت بیش از این که به اعتقاد فرخندگی نوروز مربوط باشد، از نظر حمل و نقل راحت و آسودگی تأمین نیازها در اعزام سفیران، سربازان و نیروی دریایی نقش مهم و تأثیرگذاری داشت. تأمین نیازهای ارتش و نیروی دریایی و آمادگی واحدهای نظامی تا نوروز را می توان با شروع فصل مناسب برای جنگ و فرخندگی نوروز تبیین کرد. علاوه بر این، یافتن جایگاه مهم نوروز در ارتش ایران نیز جالب است. علاقه به تعطیلات ملی کشور همسایه باعث جلوگیری از اتحاد آن کشور با دشمن شده و دوستی را برای سال‌های طولانی تضمین کرد. به عبارت دیگر، مشاهده می‌شود که روابط فرهنگی هم باعث نزدیک کردن دولت‌ها و ملت ها به یکدیگر شده و هم از بروز مشکلات جلوگیری می‌کند. همچنین تأکید بر این واقعیت دارد که دیپلمات‌ها نباید از توسعه روابط فرهنگی و همچنین دیپلماسی غافل شوند. بعلاوه بر این، اهمیت موضوعات و فعالیت‌های فرهنگی در روابط بین الملل با کشورهای دیگر را به وضوح نشان می‌دهد. همانطور که مشاهده می‌شود، نوروز به عنوان نام، لقب و اصطلاح در زندگی اجتماعی، فرهنگی، مالی، نظامی و دیپلماتیک امپراتوری عثمانی از جایگاه برجسته‌ای برخوردار است. به ویژه با انجام مطالعات دقیق تر در موضوعات مشخص شده، اهمیت و تأثیر نوروز روشن و دقیق‌تر خواهد شد.
این مقاله برای نخستین بار به قلم اوزجان مرد تا عنوان “نوروز در اسناد دوره متاخر عثمانی” در فصلنامه علوم اجتماعی دانشکده ادبیات دانشگاه سلیمان دمیرل ترکیه در سال ۱۹۹۹، شماره ۴، بین صفحات ۳۳۹ تا ۳۵۷ منتشر شده است.
دانلود اصل مقاله:
