۱۰ کتاب محبوب در جامعه عثمانی

پایگاه مطالعات عثمانی: در حالی که لیست “پرفروش ترین کتاب ها” که ما اغلب در اینترنت و کتابفروشی ها می بینیم، اطلاعات دقیقی از کتاب ارائه نمی دهد، اما کمک می کند تا بفهمیم کدام کتابها بیشتر خوانده شده اند. در دوره عثمانی، وقتی هنوز نشر به شکل امروزی توسعه نیافته بود، سرنخ هایی برای اطلاع از اینکه کدام کتاب ها بیشتر خوانده شده اند وجود داشت. اینها؛ جزئیاتی مانند تعداد زیاد نسخ کتابها، استنادات فراوان و تعداد ترجمه ها بود… خوب، اگر بخواهیم به گذشته نگاه کنیم، کدام کتاب ها بیشترین خوانش را در امپراتوری عثمانی داشته اند؟

• مزکی النفوس- اشرف اوغلو رومی

چرا این اثر در جامعه عثمانی زیاد خوانده شد؟

این اثر که توسط اشرف اوغلو رومی در سال ۱۴۴۸ نگاشته شد، محبوب بود زیرا به طور کلی دیدگاه ها و نظرات راجع به اخلاق صوفیه را به گونه‌ای توصیف می کند که قابل درک برای مردم بود. در این کتاب به بسیاری از موضوعات مانند آسیب های محبت دنیا، خصوصیات نفس اماره، اهمیت توکل و صبر، اهمیت تربیت قلب و مرشد کامل، ذکر، عزلت نشینی و… پرداخته شده است.

مزکی النفوس از زمان تألیف، به مانند محمدیه و انورالعاشقین از طرف جامعه بزرگی پذیرفته شده و برای آثاری که در دوره های بعدی تألیف شدند، بعنوان الگو درآمده است.

ویژگی های متمایز این اثر چیست؟

مزکی النفوس یکی از اولین نمونه کارهای دینی و اخلاقی است که به زبان ترکی در آناتولی نوشته شده است. نویسنده آن، اشرف اوغلو  رومی، اظهار میدارد که مزکی النفوس را خصوصا به زبان ترکی نوشته تا برای مردم قابل درک باشد و آنها را به راه درست هدایت کند. مزکی النفوس به دور از تفکر هنری، به زبان ترکی ساده نوشته شده است، به گونه ای که برای عموم مردم به راحتی قابل درک باشد.

چگونه می توانم به نسخه های خطی اثر دسترسی پیدا کنم؟

مهمترین نسخه های اثر که نسخه های خطی بسیاری از آن در کتابخانه ها وجود دارد در کتابخانه سلیمانیه، ایاصوفیه، کتابخانه دانشگاه استانبول و کتابخانه دولتی بایزید موجود است..

یک نسخه از اثر توسط عبدالله اوچمان با حروف جدید باز نشر شده است. هنوز هیچ نسخه تطبیقی و انتقادی از این اثر وجود ندارد.

• محمدیه – یازیچی اوغلو محمد

چرا این اثر در جامعه عثمانی زیاد خوانده شد؟

این اثر که باعث معروفیت نویسنده آن یازیچی اوغلو شد، ترجمه یک کتاب عربی به نام مغارب الزمان است. کتاب “محمدیه” یازیچی اوغلو محمد افندی یکی از برجسته ترین آثار در ادبیات مذهبی عامه مردم عثمانی است. این محبوبیت که از زمان نگارش آن آغاز شده است، تا همین اواخر ادامه داشته است.

به عنوان نشانه ای از این امر، این اثر که دارای تعداد زیادی نسخه خطی است، از سال ۱۸۴۲ ده ها بار منتشر شده و سپس بعد از ساده سازی نیز بارها انتشار یافته و با حروف جدید نوشته شده است.

این کتاب که متشکل از شعرهایی با موضوعات مختلف است، اساساً از سه قسمت تشکیل شده است: بخشی درباره آفرینش، بخش سیره المولد و قسمت آخر درباره قیامت و جهان آخرت. موضوعات مورد بحث در این اثر، که یکی از آثار مهم سنتی مردم ترک است، تحت تأثیر سنتهای دینی قدیمی و باورهای مختلف محلی و همچنین منابع اصلی مانند قرآن و حدیث تفسیر شده است.

ویژگی های متمایز این اثر چیست؟

یکی از ویژگی های مهم محمدیه این است که برخی از نسخه های چاپ شده، توسط خوشنویسان مهم آن دوره نوشته شده و برخی از تصاویر و نقاشی های مذهبی در آن گنجانده شده است.

شهرت این اثر که به مدت طولانی حتی در مدارس و مکاتب به عنوان کتاب درسی مورد استفاده قرار می گرفت، از آناتولی و بالکان فراتر رفته و هویت کتابی را به دست آورده که در کتابخانه ها همراه قرآن بوده است. کسانی که مایل به مطالعه این کتاب هستند می توانند به رونوشتی که عامل چلبی اوغلو با حروف لاتین منتشر کرده، دسترسی پیدا کنند.

حکایتی جالب در مورد این اثر

در سالهای زیادی از قرن بیستم، خاطرات زیادی ذکر شده است که این اثر در حضور جمعیت و در میان خانواده ها با صدای بلند خوانده و شنیده می شد.

نسخ اثر در کجا موجود است؟

نسخ خطی زیادی از این اثر وجود دارد که نسخه مولف در کتابخانه مدیریت انتشارات و بایگانی اداره کل اوقاف محافظت میشود.

• انوار العاشقین، احمد بیجان

چرا این اثر در جامعه عثمانی زیاد خوانده شد؟

انوار العاشقین که توسط احمد بیجان، برادر یازیچی اوغلو محمد نوشته شده است، اثری مذهبی و تعلیمی است که به ویژه در دوره عثمانی در میان اهل عرفان مشهور شد. انور العاشقین اگرچه حاوی عبارات اغراق آمیزی است که امروزه عجیب تلقی میشوند ولی از نظر اطلاعات مذهبی موجود به عنوان یک اثر قابل قبول پذیرفته شده است. این اثر با استفاده از منابع معتبر زمان خود تهیه شده است. این اثر که به معنای “نورهای عاشقان” است، در دوره خود با استقبال زیادی روبرو شد.

انوار العاشقین در بین آثار مذهبی-تعلیمی مانند احمدیه و محمدیه که قرن ها توسط توده های وسیع مردم خوانده می شوند، جایگاه مهمی دارد. با توجه به اینکه این کتاب در بالکان، آناتولی و بعداً در قازان منتشر شده است، می توان گفت که این اثر یکی از منابع اصلی جهان ترک در مورد دین و فرهنگ اسلام است.

ویژگی های متمایز این اثر چیست؟

کارهای احمد بیجان در شکل گیری هویت مسلمان-ترک در آناتولی تأثیرگذار بود. در بخشی که نویسنده دلیل نگارش اثر را توضیح می دهد، وی به برادر بزرگتر خود یازیچی اوغلو محمد توصیه می کند تا اثری بنویسد که وسیله ای برای بزرگداشت نام وی در این دنیای فانی باشد.

احمد بیجان می گوید که کتابهای نوشته شده در گذشته بیشتر به زبان عربی است و هدف او از تهیه این اثر به زبان ترکی، بهره مندی عموم مردم از آن است. نوشتن به زبان ترکی از ویژگی های بارز این اثر است.

انوار العاشقین همچنین یکی از نخستین کتابهای ترکی است که به زبانهای غربی ترجمه و منتشر شده است. این اثر در سال ۱۶۲۴ توسط یانوش هازی، مترجم و کاتب حاکم اردل، گابریل بتلن  به زبان مجارستانی ترجمه شد و این ترجمه دو سال بعد در شهر کوشیتسه در شمال مجارستان منتشر شد.

مهمترین نسخه های خطی اثر در کجاست؟

از تاریخ تألیف تا اوایل قرن ۲۰، مردم مسلمان ترکیه با شور و شوق زیادی انوار العاشقین را می خواندند و این اثر همراه با محمدیه، تقریباً در خانه های هر خانواده ترک در بین کتاب های مذهبی جایگاه مهمی داشت. در نتیجه این امر، صدها نسخه خطی انوار العاشقین نوشته شد. مهمترین این نسخه ها در کتابخانه سلیمانیه، در موزه کاخ توپکاپی و دانشگاه استانبول وجود دارد. در کنار این کتابخانه ها، نسخه هایی در کتابخانه های مختلف خارج از کشور وجود دارد. در این میان، نسخه موجود در کتابخانه سلیمانیه که توسط خوشنویس مصطفی عبدالله در سال ۱۴۵۵ نوشته شده است، نه تنها یکی از قدیمی ترین ها، بلکه یکی از بهترین نسخه های خطی موجود است.

• وسیله النجاه– سلیمان چلبی

چرا این اثر در جامعه عثمانی زیاد خوانده شد؟

وسیله النجاه که اولین و محبوب ترین منظوم است و بدلیل اینکه عمدتا از حضور پیامبر در جهان می گوید ما آن را مولد می نامیم، با این نام معروف شده است. این اثر توسط سلیمان چلبی نوشته شده است.

وسیله النجاه، که به عنوان سهل ممتنع پذیرفته شده است، به زبان ترکی ساده نوشته شده است. در این اثر، ایده ها، دانش و احساسات به سبک کاملاً هنری توضیح داده شده اند. نوشته های نویسنده با اشتیاق مذهبی او توسعه یافته و غنی شده و یک سبک شخصی و هنری به آن می بخشد که فراتر از خط آن دوره است.

به همین دلیل، استفاده از نقوش و هنرهای ادبی در وسیله النجاه، کاملاً اصیل و خاص نویسنده آن است. نوشته ها در امور عمومی بسیار ساده و گاهی اوقات در بیان مفاهیم دینی پیچیده است، اما در صورت تعمیق معنا قادر به تسخیر قلوب است. وسیله النجاه در بین مردم بسیار محبوب بود و با عشق خوانده می شد. به همین دلیل، امروزه نسخه های بسیاری از نسخ خطی موجود است.

ویژگی های متمایز این اثر چیست؟

از زمان نگارش آن، تقریباً در تمام جغرافیای عثمانی بویژه در روز تولد حضرت پیامبر این اثر خوانده شده، آهنگسازی شده، به زبانهای مختلف ترجمه شده است و نظیرانش نوشته شده است. علاوه بر این، در کشورهای مختلف اسلامی، به ویژه در بالکان، در بسیاری از موارد مانند تولد، مرگ، ختنه، ازدواج، اعزام به سربازی و همچنین روزها و شبهای مبارک خوانده میشده است.

نسخه های اثر کجاست؟

نسخه های خطی بسیاری از این اثر ارزشمند به زبانهای ترکی، عربی، فارسی، آلبانیایی، بوسنیایی و یونانی وجود دارد که در کتابخانه های فاتح، لاله لی، سلیمانیه، صالحه خاتون، ملت، نورعثمانیه و کوپرولو حفظ شده اند. همچنین امروزه نشریات مدرن تهیه شده با استفاده از این نسخه ها نیز وجود دارد.

• معرفتنامه – ابراهیم حقی ارضرومی

چرا این اثر در جامعه عثمانی زیاد خوانده شد؟

این اثر یک اثر چند جانبه از ابراهیم حقی ارضرومی است. معرفتنامه که یک اثر دائرهالمعارفی است، شامل علومی مانند عرفان، اخلاق، کلام و فقه و همچنین حساب، هندسه، نجوم، فیزیولوژی و روانشناسی و رشته های بسیار گسترده و متفاوت است.

اگرچه این اثر به دلیل حجم زیاد موضوعاتی که دارد در نگاه اول پیچیده به نظر می رسد، اما در آن زمان مورد توجه عموم مردم قرار گرفت و حتی حفظ شد. حتی با گذشت سالها، معرفتنامه ارزش خود را از دست نداده است. از ویژگی های مهم این اثر که از روز تألیف بسیار مورد توجه قرار گرفته است، شعرهایی است که خصوصیات تعلیمی و گفتاری ساده را نشان می دهد.

نسخه های کار کجاست؟

نسخه های خطی بسیاری از این اثر وجود دارد. تعداد نسخه های موجود در کتابخانه سلیمانیه بیش از بیست نسخه است. نسخه های زیادی از این کتاب چاپ شده است و با تاخر و تقدم در ارائه مباحث و حذف برخی قسمت ها توسط تورگوت اولوسوی، توسط دورالی ییلماز-حسنی  قلیچ و فاروق  میان به زبان ترکی فعلی نوشته شده است.

• تنبیه الغافلین– ابولیث سمرقندی

چرا این اثر در جامعه عثمانی زیاد خوانده شد؟

اثر ابولیث سمرقندی کتاب خطبه ها و اندرزها است. آثار سمرقندی، که در شاخه های مختلف علوم اسلامی نوشته شده بود، از مراکش تا اندونزی پخش شد. این محبوب ترین کتاب او در امپراتوری عثمانی بود.

 وجه تمایز این اثر چیست؟

در این کتاب که با روایاتی از محققان پیشین و به ویژه سخنان حضرت پیامبر کار شده است، موضوعاتی از قبیل عقاید، عبادت، اخلاق، فضیلت قرآن و ماه رمضان توضیح داده شده است. تنبیه الغافلین در جهان اسلام بسیار خوانده شد و به گویش عجمیه اندلس که توسط مسلمانان بومی اسپانیا صحبت می شد، ترجمه شد. این اثر که به زبان عربی نوشته شده دارای ترجمه های ترکی و فارسی است. این اثر به همراه بوستان العارفین به طور مستقل بارها منتشر و به ترکی نیز ترجمه شد. این اثر توسط عبد القادر آق‌چیچک با نام رهایی از غفلت به ترکی مدرن ترجمه شد.

این اثر کجا نگهداری می شود؟

ترجمه ای که یحیی اوغلو مرتضی در دوره عثمانی انجام داده در کتابخانه موزه کاخ توپکاپی موجود است.

 

• قارا داوود – قاراداوودزاده محمد بن احمد

چرا این اثر در جامعه عثمانی زیا خوانده شد؟

از آنجا که نام اصلی این اثر طولانی است، به نام نویسنده آن یعنی قاراداوودزاده محمد بن احمد نامگذاری شد. این اثر، مشهورترین تفسیر ترکی دلایل الخیرات است. هنگام تفسیر این اثر اختصاص داده شده به صلوات، از سبک کلاسیک پیروی نشده، در حین انتقال ادعیه، موضوعات مختلف مورد بحث قرار گرفته و این موضوعات توسط داستان ها و افسانه های عرفانی مختلف پشتیبانی شده است.

مهمترین ویژگی کتاب استفاده از سبکی است که در توصیفات و روایتهای پر از افسانه ها احساسات و تخیل مردم را به خود جلب کند. به همین دلیل، این اثر در بین مردم بسیار محبوب بود. این اثر که نسخه های بسیاری دارد، ساده شده و انتشارات مختلفی نیز صورت پذیرفته است.

نسخه های این اثر کجاست؟

حدود شصت نسخه از این اثر، که پانزده نسخه از آن بین سالهای ۱۸۳۸ و ۱۹۱۲ منتشر شده بود، در کتابخانه های استانبول و آناتولی یافت شد و نسخه هایی از آن در کتابخانه سلیمانیه و کتابخانه عمومی منطقه تیره وجود دارد. عبد القادر آق‌چیچک دلایل الخیرات را با شرح قارا داود (استانبول ۱۹۷۵) ساده سازی و منتشر کرد.

 

• احمدیه- احمد مرشدی افندی

چرا این اثر در جامعه عثمانی زیاد خوانده شد؟

این اثر که توسط احمد مرشدی افندی از دیاربکر در سال ۱۷۴۶ نوشته شده، پندنامه ای است که در قالب مثنوی نوشته شده است. این اثر که دارای ویژگی مذهبی- تعلیمی است، از نظر نشان دادن فرهنگ عامه و روحیه دوران خود و همچنین آشکار ساختن ویژگی های روح و فرهنگ شرقی، اثری بزرگ محسوب می شود.

در پندنامه احمد مرشدی از دیاربکر، ارزشهای انسانی مانند حق والدین، ​​حق همسایگان، حرص و طمع، خیانت، فساد، غیبت، کبر و تواضع ذکر شده است. نویسنده که هر بحث را با یک داستان مرتبط با آن بحث به پایان رسانده، از قرار دادن چند قصیده بدون برهم زدن یکپارچگی موضوع در اثر نیز غافل نشده است. در این اثر، تقریباً تمام موضوعات زندگی اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته و آیات و احادیث مربوط به این موضوعات نیز گنجانده شده است. همه این عوامل باعث افزایش گستردگی و خوانش اثر در جامعه شده است.

 

• طریقه المحمدیه- محمد بن پیر علی بیرگیوی

چرا این اثر در جامعه عثمانی زیاد خوانده شد؟

 این اثر که توسط محمد بن پیرعلی بیرگیوی به عربی نوشته شده است، شامل یک مقدمه کوتاه و سه قسمت است. در این کتاب که از بسیاری جهات فضای مذهبی، سیاسی و فکری این دوره را منعکس می کند، بر دلایل وخامت زندگی اجتماعی تأکید و راه حل های نجات ذکر شده است. از این نظر، یک ویژگی متمایز دارد. این اثر از زمان تالیف تا امروز مستمرا خوانده شده است.

این واقعیت که او زندگی جامعه ای را که در آن حضور دارد، تجزیه و تحلیل کرده و نشان داده که رفتار هر فرد مسلمان باید چگونه باشد، از جمله عواملی بود که باعث شد این اثر زیاد خوانده شود.

نسخه هایی از اثر

این اثر بیش از پانزده نسخه دارد که اولین چاپ آن در استانبول است. علاوه بر این، بسیاری از حاشیه نویسی ها و ترجمه های ترکی صورت گرفته است. این اثر که نسخه های خطی بسیاری دارد، از روز تألیف بارها منتشر شده است.

 

• مزراقلی علم حال

چرا این اثر در جامعه عثمانی زیاد خوانده شد؟

تصور می شود این اثر که نویسنده اش ناشناس است، پس از قرن ۱۶ نوشته شده است. این اثر نه تنها در جامعه عثمانی بسیار خوانده می شد، بلکه در مکاتب ابتدایی نیز حفظ میشد و به عنوان کتاب آموزشی مورد استفاده قرار می گرفت. کتابی است که بطور خلاصه دانسته ها، باید ها و نباید های رفتاری یک مسلمان را در زندگی روزمره شرح میدهد.

این اثر بارها منتشر شده که اولین بار آن در سال ۱۸۴۲ در استانبول بود. بخش قابل توجهی از کتابهای منتشر شده با نام مزراقلی علم حال که با حروف لاتین نوشته شده اند نسبت به متن وفادار نبوده اند و بعضی از آنها فقط از نام اثر استفاده کرده اند.

 

در همین باره بخوانید:

مساله مهدویت در عثمانی: احمد افندی حیاتی پیشگام نقد توقیت در امپراتوری عثمانی

فضائل القدس، کتابی در فضیلت سرزمین قدس+دانلود نسخه خطی

نگاهی بر زندگی و سفرهای اولیا چلبی؛ سیاح عثمانی

نسخه‌شناسی چند رساله؛ موسیقی ایرانی در امپراتوری عثمانی