سعیدحلیم پاشا، چهره ماندگار حوزه اندیشه و سیاست عثمانی

پایگاه مطالعات عثمانی: از جمله شخصیت های مهم فکری و سیاسی دوره پایانی امپراتوری عثمانی که چه در حوزه اندیشه و چه در حوزه سیاست تاثیرات قابل توجهی داشت و حیات فکری و سیاسی عثمانی آن روزگار را تحت تاثری خود قرار داد سعید حلیم پاشا است. او چه از این نظر که نمادی از سیاست تالیف قلوب عثمانی با جهان عرب در دوره عبدالحمید است و چه از این منظر که نماینده یک جریان فکری درداخل اتحاد و ترقی و فضای روشنفکری عثمانی بود و چه از این منظر که در یکی از پرتنش ترین مقاطع تاریخی عثمانی ریاست دولت را عهده دار شده و یکی از دیوانیان سرشناس عثمانی به شمار آمد از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. مرگ او به دست گروه های ترور ارمنی نیز از جمله  ویژگی های مهم او است که مرگ او را نیز به اندازه حیاتش قابل توجه کرده است.

در ادامه به گزارشی از زندگی این متفکر و سیاستمدار شناخته شده و تاثیرگذار عثمانی میپردازیم:

سعید حلیم پاشا در ۱۹ فوریه ۱۸۶۴ در  قاهره به عنوان نوه محمدعلی پاشا والی مصر و فرزند محمد عبدالحلیم پاشا عضو شورای دولت به دنیا آمد. در سال ۱۸۷۰ به همراه خانواده در استابول مستقر شده تحصیلات ابتدایی خود را از اساتید خصوصی دریافت کرد. در همان سنین کودکی زبان های عربی، فارسی، فرانسوی و انگلیسی را فراگرفت و برای تحصیلات عالی راهی سوئیس شد.پس از اتمام تحصیلات در رشته علوم سیاسی از سوی سلطان عبدالحمید ثانی درجه پاشای غیرنظامی به او اعطا شده در سال ۱۸۸۸ به عنوان عضو شورای دلت منصوب شد. با توجه به عملکرد مثبتی که در این مقام داشت به درجه بیگلربیگی روملی ارتقا پیدا کرد (۲۲ سپتامبر ۱۹۰۰). به این ترتیب به عنوان یکی از نظرکردگان دربار و شخص پادشاه قرار گرفت. همین امر نیز حسادت دیگران را در پی داشت که منجر به ارسال گزارش هایی علیه او در مورد نگهداری کتب مخالفان و سلاح در قصر خود در ینی‌کوی به دربار شد. پس از این گزارش ها از مقام خود در شورای دولت معزول شده زمان خود را به مطالعه و پژوشه های اجتماعی و تاریخی اختصاص داد. از سوی دیگر مشغول جمع آوری آثار قدیمی شد.

در سال ۱۹۰۳ با این بیان که دارای ارتباطات پنهانی با ترکان جوان است از استانبول تبعید شد. ابتدا راهی مصر شده و از آنجا به اروپا رف. به این ترتیب ارتباط مستقیمی با ترکان جوان برقرار کرده به حمایت مادی و فکری ازآنان پرداخت. در سال ۱۹۰۶ به عنوان بازرس جمعیت ترقی و اتحاد عثمانی (۱۹۰۶-۱۹۰۷) انتخاب شد. پس از اعلام مشروطیت دوم به همراه دیگر اصحاب اتحاد و ترقی به استانبول بازگشت. در انتخابات سال ۱۹۰۸ از لیست انتخاباتی حزب اتحاد و ترقی به عنوان رئیس شهرداری منطقه ینی کوی انتخاب شد و پس از آن به عنوان رئیس دوم شورای شهر استانبول منصوب شد. در ۱۴ اکتبر ۱۹۰۸ از سوی عبدالحمید ثانی به عنوان عضو مجلس اعیان انتخاب شد. در همین دوره به عنوان عضو هیئت مدیریه جمعیت تدریسیه اسلامیه (دارالشفقه) انتخاب شد.  مدتی بعد با اجازه از عبدالحید از عضویت در مجلس اعیان استعفا داده برای پژوهش در موضوع اسلامگرایی راهی پاریس شد.

سعید حلیم پاشا که در سال ۱۹۰۹ در کنگره اتحاد و ترقی در سلانیک به عنوان فردی از اعیان شرکت کرده بود، در سال ۱۹۱۲ با فسخ مجلس و تشکیل کابینه سعید پاشا به عنوان رئیس شورای دولت انتخاب شد. به هنگام جنگ طرابلس غرب برای شرکت در مذاکارت صلح با دولت ایتالیا راهی لوزان شد (۳ جولای ۱۹۱۲). در حالی که در مذاکرات حضور داشت دولت سعید پاشا در استانبول استعفا داد و پس از آنکه صدراعظم جدید غازی احمدمختار پاشا حکم ریاست او را تمدید نکرد او نیز مذاکارت را نیمه کاره رها کرده به ترکیه بازگشت. در همین سال به عنوان دبیر کل جمعیت اتحاد و ترقی انتخاب شد. در کابینه محمود شوکت پاشا که پس از حمله به بابعالی تشکیل شده بود بار دیگر به عنوان رئیس شورای دولت منصوب شده (۲۵ ژانویه ۱۹۱۳) پس از سه روز به عنوان وزیر خارجه تعیین شد. پس از قتل محمود شوکت پاشا در ۱۱ ژوئن ۱۹۱۳، سعید حلیم پاشا به رتبه وزارت ارتقا یافته نخست قائم مقام صدارت و یک روز بعد به عنوان صدراعظم انتخاب شد. به این ترتیب در حالی که همزمان وزارت خارجه را نیز برعهده داشت به تشکیل دولت پرداخت (۱۷ ژوئن ۱۹۱۳).

سعید حلیم پاشا در دوره صدارت خود حساسیت ویژه ای به مساله بازپسگیری ادیرنه و مساله جزایر دریای اژه نشان داد. پس از موفقیتی که در بازپسگیری ادیرنه داشت نشان امتیاز مرصع از سوی پادشاه به او اعطا شد. سند معاهده اتفاق با آلمان در ۲ آگوست ۱۹۱۴ ر منزل او به امضا رسید. مهمترین حادثه ای که در دوره صدرات او افتقا افتاد حمله ای بود که علیه روسیه و بدون اطلاع نخست وزیر انجام شد و به این ترتیب عثمان یوارد در جنگ جهانی اول شد. پس از این مقطع عملا صدارت او صرفا جایگاهی نمایشی داشت. در ۱۵ اکتبر ۱۹۱۵ از وزارت خارجه کناره گیری کرده خلیل بیگ (منتشه) جانشنی او شد. در کنگره های ۱۹۱۳ و ۱۹۱۶ اتحاد و ترقی به عنوان دبیر کل تشکیلات اتحاد و ترقی انتخاب شد. در نتیجه افزایش اختلافاتش با طلعت بیگ که هم قائم مقام او در تشکیلات اتحاد و ترقی و هم وزیر کشور او در کابینه بود از مقام صدارت کنازه گیری کرد (۳ فوریه ۱۹۱۷). او به دلیل همین اختلافات پیشتر نیز قصد کناره گیری از قدرت را داشت که در آن مقطع با خواهش پادشاه مجبور به ادامه منصب خود شد.

پس از متارکه مندرس به عنوان فردی که مسئولیت جنگ و مساله ارامنه را بر عهده داشته است در دیوان عالی کشور تحت پیگرد قرار گرفت. در ۱۰ مارس ۱۹۱۹ توقیف شده و در دیوان حرب عرفی محاکمه شد. در ۱۹ می ۱۹۱۹ از سوی نیروهای انگلیسی که مسلط بر استانبول شده بودند ابتدا به مندروس و پس از آن مالت تبعید شد. در آنجا در کمپ پولوریستا ماند. به همراه ۱۴۴ فرد دیگر به عنوان مسئول جنگ و مساله ارامنه از سوی دادگاه متفقین تحت محاکمه قرار گرفت که به دلیل عدم وجود ادله مجرمانه در ۲۹ آپریل ۱۹۲۱ آزاد شد اما با درخواست او برای بازگشت به استانبول موافقت نشد. از آنجا که مصر نیز تحت اشغال انگلیس بود امکان بازگشت به آنجا را نیز نداشت و از این رو بالاجبار با کرایه یک خانه در روم مقیم ایتالیا شد. در ۵ اکتبر ۱۹۲۱ از سوی آرشاویر شیراجیان ارمنی ترور شد. جنازه اش به استانبول منتقل شده در ۲۹ ژانویه ۱۹۲۲ در حظیره مقبره محمود دوم در کنار پدر خود دفن شد.

آخرین تصویر سعیدحلیم پاشا که در دوره تبعید مالتا گرفته شده است
آخرین تصویر سعیدحلیم پاشا که در دوره تبعید مالت گرفته شده است

سعید حلیم پاشا به عنوان دولتمردی با مطالعه فراوان، گستره فکری، بزرگواری، تواضع، اخلاق نیکو و درستکار در یادها مانده است. او تبدیل به یک بازیگر تحت کنترل جمیع اتحا و ترقی نشده، در برابر بسیاری از رفتارهای افراطی در آنجا مقاومت کرد. از سوی دیگر باعث ایجاد موازنه میان انور پاشا و جمال پاشا بود. به رغم تمام اهانت هایی که رهبران جمعیت متوجه سلطان رشاد میکردند در برابر این جراین مقاومت کرده از سلطان عثمانی حمایت کرد. او در کنار شخصیت سیاسی اش به عنوان یک متفکر متعلق به جریان اسلامگرایی شناخته میشود. او به رغم شناخت نزدیکی که از تمدن و محیط اجتماعی غرب داشت به عنوان روشنفکری وفادار به فرهنگ و تمدن خود در یادها مانده است.

آثار:

از سعید حلیم پاشا علاوه بر هشت کتاب که عموما با امضای «محمد» آنها را متشر کرده است،  آثار مکتوب دیگری از قبیل خاطرات، نامه ها و پاسخ های مکتوب به سوال های دیوان عالی به یادگار مانده است. کتاب های او اگرچه از نظر حجمی بزرگ نیستند ام از منظر عمق فکری از اهمیت برخودراند.

  1. تعصب: این کتاب که در سال ۱۹۱۷ منتشر شده است مجموعه یادداشت های او است که در سال ۱۹۱۰ در نشریه صراط مستقیم تحت عنوان «تعصب اسلامی و معانی حاکمیه آن» نشر یافته است. این اثر در اصل به زبان فرانسه تالیف یافته و از سوی طاهر خیرالدین پاشا به ترکی ترجمه شده است. علل خصومت غرب و شرق موضوع اصلی این کتاب است و مولف تلاش میکند نشان دهد که آن چه که غربی ها از آن به عنوان تعصب مسلمانان یاد میکنند چیز یجز نتیجه طبیعی مظالم آنها علیه مسلمانان نیست.
  2. تقلیدگری ما (۱۹۱۱؛ ۱۹۱۴): در این اثر نویسنده تلاش دارد تا نتایج فلاکتبار تقلیگری صرف از موسسات سیاسی و اجتماعی غرب را نشان دهد. او معقتد است این اندیشه که اصل تغییر مطلقا حادثه ای مبارک است اندیشه ای غافلانه است. چرا که خصوصا با تغییر در عرف و عادات فرآیند انحطاط و سقوط در جامعه فراهم می آید.
  3. مشروطیت (۱۹۱۱). در این اثر نیز او در پی ارزیابی تاثیرات و نتایج نظام مشروطی است و معتقد است که یک قانون اساسی ترجمه شده امکان نتایج مثبت در زیتس سیاسی و اجتماعی یک جامعه دیگر را به همراه ندارد.
  4. بحراناجتماعی ما. این اثر که چاپ نخست آن در سال ۱۹۱۶ انجام شده بود در در سال ۱۹۱۸ در نشریه سبیل الرشاد به صورت بخش بخش با امضا «پرنس سعید حلیم پاشا» بازنشر شد. سعید حلیم پاشا در این اثر خود با اشاره به تجربه انحطاط دولت عثمانی از یک دولت قدرتمند به دولتی ضعیف معتقد است که برای بازیابی توان و شکوه گذشته جامه عثمانی بیش از آنکه نیازمند علم ودانش باشد نیازمند احیا اخلاق و فضایل انسانی است.
  5. بحران فکری ما: نام مولف در چاپ نخست این کتاب که در سال ۱۹۱۷ منتشر شده است «محمد» و در چاپ دوم آن در سال ۱۹۱۹ «پرنس محمد سعلی حلیم پاشا» عنوان شده است. کتاب از تاریخ ۹ ژانویه ۱۹۱۹ به صورت بخش بندی شده در نشریه سبیل الرشاد منتشر شده است. در این اثر تحیر روشنفکر ترک در برابر غرب را یک بیماری می‌داند و تاکید میکند که تا زمانی که این بیماری درمان نشود مساله استقلال کشور در خطر خواهد بود.
  6. جستاری در مساله انحطاط مسلمانان: این اثر که در سال ۱۹۱۸ در قالب کتاب منتشر شد از ۱۲ سپتامبر ۱۹۱۸ در نشریه سبیل الرشاد با عنوان «اسباب انحطاط اقوام اسلامیه» منتشر شد. در این اثر نویسنده پس از بررسی عوامل انحطاط جهان اسلام راه خروج از این وضعیت را تقویت ساختارهای آریستوکرات و دموکرات در جهان اسلام، تقویت ساختارهای ملی، تقویت رابطه حق و وظیفه درمیان حاکمان و مردم میداند.
  7. اسلامی شدن: از آثار مهم سعید حلیم پاشا است که از سوی محمد عاکف ارسوی از زبان فرانسوی به ترکی ترجمه شده و از ۱۵ نوامبر ۱۹۱۸ در نشریه سبیل الرشاد منتشر شده است. اثر در همان سال در قالب کتاب نیز منتشر شده است. تز اصلی نویسنده در این اثر فهم اسلام به مثابه مجموعه ای از باورها، اخلاق، و عناصر اجتماعی و سیاسی است.

(این هفت رساله سعید حلیم پاشا در سال ۱۹۱۹ به صورت یکجا در ۱۸۳ صفحه با عنوان «بحران های ما» منتشر شده است. این اثر در سال ۱۹۷۳ از سوی محمد ارطغرل دوزداغ با متن ساده سازی شده بازنشر شده است. )

  1. ساختار سیاسی در اسلام: سعید حلیم پاشا این اثر را در دوره تبعید خود در مالت تالیف کرده در سال ۱۹۲۱ در رم با عنوان «Les institutions politiques dans la société musulmane » منتشر شده است. اثر بعدتر در پاریس در نشریه « Orient et occident » بازنشر یافته است. این اثر که بعدها به زبان‌های انگلیسی و اردو نیز ترجمه شد، از سوی محمد عاکف ارسوی از زبان فرانسه به ترکی ترجمه شده در سال ۱۹۲۲ در شماره های ماه های فوریه و مارس نشریه سبیل الرشاد که در آن مقطع در آنکارا منتشر میشد تحت عنوان «ساختار سیاسی در اسلام» منتشر شد. سعید حلیم پاشا در این اثر تاکید میکند که ساختار سیاسی در اسلام مبتنی بر یک جهان بینی متباین از جهان بینی مرسوم در غرب است. او در این اثر از لزوم انتخاب رئیس دولت از سوی مردم، لزوم تشکیل مجلس مبعوثان از سوی نمانیدگان مردم و لزوم نظارت مجلس بر عملکرد دستگاه اجرایی تاکید میکند.
  2. نامه ها: سعید حلیم پاشا در دوره تبعید خود در مالت سه نامه ۳۸ صفحه ای به ویلسون، رئیس جمهور آمریکا، لوید جورج نخست وزیر انگلستان و ژرژ کلمانسو نخست وزیر فرانسه ارسال میکند. او در این نامه ها خود تبا اشاره به جایگاه دولت عثمانی در نظم جهانی از امتناع امکان برقراری صلح پایدار در جهان بدون توجه به عثمان یو اخراج عثمانی از جهان سخن میگوید.
  3. پاسخ های مکتوب به پرسش های دیوان عالی: با پایان جنگ جهانی اول مجلس ملی ترکیه گروهی را دردیوان عالی کشور تشکیل داده و پرسش هایی در رابطه با جنگ به مقامات مسئول آن دوره ارائه کرد. این کتاب مجموعه پاسخ هایی است که سعید حلیم پاشا بین تاریخ های ۵ نوامبر تا ۲۱ اکتبر به پرسش های دیوان عالی ارائه کرده است. این پاسخ ها بعدها در روزنامه «وقت» بانشر شده و بعدتر به عنوان بخشی از کتابی تحت عنوان «استجواب از کابینه های جنگ» بازنشر شد.

سعید حلیم پاشا در اواخر عمر خود اقدام به یادداشت خاطرات خود نیز کرد که به دلیل ترورش ناتمام ماند. بخشی از این خاطرات در شماره ۲۹ ژوئن ۱۹۲۲ نشریه سبیل الرشاد منتشر شده است.

 

تشییع جنازه سعیدحلیم پاشا
تشییع جنازه سعیدحلیم پاشا

 

نویسنده: محمد حنفی بوستان

منبع: دایره المعارف اسلامی ترکیه

 

در همین باره بخوانید: 

اسلام گرایی عثمانی در حوزه اندیشه

اسلام گرایی در ادبیات عثمانی

اسلام گرایی عثمانی در دوره مشروطه دوم

عثمانی گرایی در امپراتوری عثمانی

همچنین ببینید

کتابیات(۱)؛ معرفی کتاب ترکان جوان: کمیته اتحاد و ترقی -۱۹۰۸-۱۹۱۴-

پایگاه مطالعات عثمانی: فروز احمد از جمله نویسندگان و محققان شناخته شده ای است که …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *