مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: از جمله چهره‌های شناخته شده ای که با آثار پرتعداد خود در موضوعات مختلفی از تاریخ عثمانی توانست این حوزه مطالعاتی را وارد مرحله نوینی کند بی شک مرحوم محمدفواد کوپرولو بود. او با زندگی پرفراز و نشیب خود چه در حوزه مطالعات علمی و چه در حوزه سیاست هم فضای علمی و آکادمیک ترکیه و جهان را هم فضای سیاسی این کشور را تحت تاثیر خود قرار داده است.
محمدفواد کوپرولو که در ۴ دسامبر ۱۸۸۰ به دنیا آمد. عربی، فارسی و فرانسه را با تلاش خود آموخت و به سطح عالی رساند. وقتی به این نتیجه رسید که تحصیلات حقوقی اش در دارالفنون برای او ناکافی است، به طور داوطلبانه مدرسه را ترک کرد و تصمیم مطالعه شخصی و پرورش علمی خصوصی خود گرفت.
او دلیل ترک دارالفنون را با این سخنان توضیح می دهد: «من زبان فرانسه را بهتر از اساتیدم بلد بودم. من حتی برخی از دروس و مباحث را خیلی قبلتر و بهتر از آنها یاد گرفته بودم. ماندن بیش از حد در بخش حقوق چیزی جز اتلاف وقت نبود.»
اگرچه کوپرولو تحصیلات رسمی خود را به پایان نرساند، اما بار علمی خود را با آثار خود ثابت کرد. در همان سالهای جوانی با استفاده از کتابخانه شخصی پدرش امکان مطالعه کتاب های تاریخی کلاسیک عثمانی و آثاری چون سیاحتنامه اولیا چلبی را به دست آورد. همچنین امکان مطالعه کتابهای چاپ اروپا به زبان فرانسوی را نیز به دست آورد و از این رو جنبه های مختلفی از نگاه علمی و حرفه ای به تاریخ در او شکل گرفت.
او در سالهای تحصیل در دارالفنون با دوستان علاقمند به ادبیات مرتبط شده و رفته رفته تبدیل به جریان ادبی جدیدی که با نام جریان فجر آتی را به خود گرفت شاخته شدند. از این مرحله وارد همکاری با نشریه «ثروت فنون» شد و همکاری با این نشریه امکان بروز استعداد کوپرولو در حوزه تاریخ ادبیات و مباحثات تاریخی و فکری را فراهم آورد. البته همزمان با این درخشش استعداد موجی از انتقادها و دشمنی ها نیز با او آغاز شد. منتقدانش او را به رفتار متکبرانه و ورود به حوزه های متعدد و غیرتخصصی میکردند و عدم تکمیل تحصیلات آکادمیک او را به عنوان نقطع ضعیفی برای او عنوان میکردند. او نخستین فعالیت های قلمی اش را با ترجمه آثاری از گوستاو لوبون در حوزه جامعه شناسی آغاز کرد و چند جلد از آثار او را به ترکی ترجمه کرد. او در این دوره همچنین به حوزه تئوری ادبیات و فسلفه ادبیات نیز پرداخته به جایگاه ادبیات در هویت ملی و تحرکات اجتماعی یک جامعه میپردازد. در همین دوره نیز رفته رفته مسائل تاریخ ادبیات توجه او را به خود جلب کرده و در قالب چندین یادداشت و مقاله نخستین آثار خود در حوزه تاریخ ادبیات را ارائه میدهد. او از سال ۱۹۱۲ به بعد به سمت جریان ملی گرایی ترکی جذب میشود و یادداشت ها و مقالات خود را در نشریه تورک یوردی منتشر میکند. از این مرحله است که مطالعات تاریخی او به سمت پیشینه پژوهی در میان ترکان آسیای مرکزی و توجه به سنت ای ترکی در میان جامعه آناتولی و عثمانی آن روز جلب میشود.
در سال ۱۹۱۳، هنگامی که خالد ضیا اوشاکلی‌گیل مسئولیت خود در کرسی ادبیات ترکی دارالفنون را ترک کرد، فواد کوپرولو به عنوان استاد این کرسی منصوب شد. اگرچه اشخاص بسیاری با انتصاب کوپرولو به این سمت مخالفت کردند، اما کوپرولو بسیار زود با اقدامات ارزشمندش جایگاه علمی و بینشی خود را بروز داد.
اودر این دوره برای نخستین بار یونس امره را که تا آن زمان صرفا به عنوان یک شاعر امی و درویش شناخته یمشد موضوع پژوهشی علمی قرار داده توجه ها را به جاگیاه ادبی او در تاریخ ادبیات ترکی جلب کرد. از سوی دیگر در همین دوره با مقاله ای علمی در مورد خواجه احد یسوی نشان داد که او چگونه حلقه وصل سنن ادبی آسیای میانه به سمت آناتولی بوده است. او با این مقالات خود نخستین گامها را برای تالیف اثر مهم «متصوفان نخستین ادبیات ترکی» که او را تبدیل به شخصیتی مهم در عرصه بین المللی ترک‌پژوهی کرد برداشت. او در سال ۱۹۲۵ با مقالاتی همچون «منشا و تکامل شیوه عاشقی در ادبیات ترکی»، «فرهنگ ترکی در آناتولی دوره سلجوقی» و «ریشه های ادبیات ترکی» همچنان به تولید آثار فاخر علمی و نگاهی نو به ادبیات ترکی ادامه داد. او در این دوره که همزمان با جگ جهانی اول است، علاوه بر تولید آثار پژوهشی در حوزه نسخ پژوهی و سندشناسی نیز فعالیت های قابل توجهی کرده در کنار آن با حمایت هیا دولت وقت امکان دسترسی به آخرین دستاوردهای علمی اروپا را به دست می آرود. او همچنین در این دوره با توجه به قابلیت زبانی ای که داشت به عنوان مترجم و راهنمای هیئت های دیپلماتیک و علمی اروپایی در استانبول نیز ماموریت پیدا کرد که این ماموریت های او زمینه آشنایی او با محققان شرق شناس آلمانی، فرانسوی، مجار و روس را فراهم آورد.
او از این دوره به مدت یک دهه یکی از پربارترین دوره های پژوهشی و قلمی خود را تجربه کرد و توانست حوزه های جدیدی از تاریخ ادبیات، تاریخ ااجتماعی و تاریخ تمدن ترکی را به نمایش بگذارد. این پژوهش های او تا حدی قابل توجه بود که برخی از آنها همزمان با انتشار در استانبول در آلمان به آلمانی نیز ترجمه شد.
همزمان با تشکیل جمهوریت کوپرولو با انتشار کتاب تاریخ ترکیه خود توجه آتاترک را جلب میکند. مصطفی کمال پاشا با مطالعه اثر او ضمن نامه ای تشکر و قدردانی خود به دلیل این کتاب را به او بیان میکند. در نتیجه همین حسن ظن و توجه آتاترک است که کوپرولو در کنار فعالیت هی علمی وارد فضای بروکراتیک نیز شده و به عنوان رئیس دانشکده ادبیات منصوب میشود. در ماه های بعد، پست مستشاری وزارت معارف به کوپرولو واگذار میشود که او در این دوره پایه های تاسیس انیستیتوی ترک شناسی را بنیان مینهد و با آثار و فوایدی که بروز میدهد بیش از پیش توجه مقامات دولتی را به خود جلب میکند. او پس از مدتی کوتاه از مقام مستشاری فرهنگ استعفا داده و با تصویب هیئت دولت به عنوان رئیس تام الاختیار انیستیتوی مطالعات ترکی منصوب میشود که با فعالیت های او یکی از صفحات و مراحل قابل توجه در حوزه تاریخ علوم انسانی و تاریخ پژوهی ترکیه رقم میخورد.
او در این دوره (دهه ۱۹۲۰) در تعداد قابل توجهی از کنفرانس های بین المللی شرکت کرده با شخنرانی ها و مقالاتش بیش از اپیش توجه ها را به خود جلب میکند. از مهمترین این کنفرانس ها حضور او در شوروی و سخنرانی های بود که در موضوع ادبیات ترکی در آسیای میانه ققاز داشت که در همین سالها کتاب «پژوهش هایی در مورد ادبایت آذری» او در سال ۱۹۲۷ در باکو منتشر میشود. کنفرانس‌های مختلف شرشناسی در انگلیس، فرانسه، آلمان و دیگر کشورهای مختلف اروپایی که با دیپلم های افتخار، دکتراهای افتخاری و عضویت در آکادمی های علوم همراه بود در این دوره از زندگی او رقم می خورد.
دهه ۱۹۳۰ نیز دهه ای پرفعالیت برای کوپرولو بود. او با مقاله تاثیرات بیزانسی در حکومت عثمانی موضوعی بدیع و البته دشوار را مورد توجه قرار داده دستاوردهای علمی قابل توجهی به جامعه علمی جهان ارائه کرد. چندی بعد با سه سخنرانی در دانشگاه سوربون که به مساله تاسیس دولت عثمانی اختصاص داشت و انتشار این سه سخنرانی اش تاثیر قابل توجهی در مطالعات شرقشناسی حوزه عثمانی در فرانسه ایجاد کرد که در نتیجه آن مدرک دکترای افتخاری دانشگاه سوربون به او اعطا شد. در همین دوره به مناسبت هزارمین سال تولد فردوسی راهی تهران شد. او تا پایان عمر خود یکی از چهره های تاثیرگذار در حوزه مطالعات شرق شناسی در اروپا و پس از آن آمریکا بود و بارها با نشان های افتخار و دکترای افتخاری مورد تمجید قرار گرفت.
در حالی که کوپرولو در فضای علمی جهانی هر روز بیش از پیش شناخته شده تر میشد، در داخل ترکیه به دلیل عدم همراهی او با گفتمان جدیدی که از سوی بنیاد تاریخ ترک در حال تبلیغ بود تحت فشار قرار گرفت. او در این دوره به دلیل این که منابع و متد پژوشی طرفدارن گفتمان تاریخی آن روز را تایید نمی کرد به دلیل نداشتن مدرک دانشگاهی از کار برکنار شده و با کاهش حقوق مواجه شد. او در ادامه برای در امان ماندن از فشارهای بیشتر مجبور شد تا با سیاست های موجود همراهی کرده به سخنرانی های همصدا با سیاست های روز بپردازد. از این رو بار دیگر به محیط دانشگاهی برگشته و با عنوان استاد تمام مشغول تدریس و فعالیت شد. همچنین مقدمات نماینده مجلس شدن او از قارص از سوی شخص آتاترک فراهم آمد.
پس از مرگ آتاترک و تغییراتی که در فضای سیاسی کشور پدید آمده بود، این بار نیز به دلیل این که یکی از افراد نزدیک به آتاترک بود و در دور او همواره در مسندهای مهم علمی و سیاسی بوده است مورد حنله قرار گرفت. در این دوره خصوصا در دهه چهل با همکاری در انتشار دایره المعارف اسلام مدخل های قابل توجهی که هر کدام قابلیت تبدیل به یک کتاب و اثر علیحده را داشت تالیف کرد.
پس از جنگ جهانی دوم و با توجه به گشایش سیاسی به وجود آمده در ترکیه کوپرلو به سمت فعالیت های سیاسی کشیده شد. در این دوره در حالی که از سوی حزب جمهور یخلق نماینده مجلس بود به همراه سه تن دیگر در صدد برهم زدن نظام تک حزبی بر می آید که از آن میتوان به بزرگترین شکست در زندگی سیاسی فواد کوپرولو یاد کرد. رویدادی که با عنوان «طرح چهار نفره» شناخته میشود اقدام حقوقی برای گذر ترکیه از نظام تک حزبی به چند حزبی بود که از طرف وی و سه تن دیگر(جلال بایار، رفیق کورالتان، عدنان مندرس) به شکل یک طرح قانونی در مجلس مطرح شد. پس از این حرکت او از حزب جمهوری خلق اخراج شد. او به همراه اشخاص دیگری که از این حزب اخراج شدند، یکی از بنیانگذاران حزب دموکرات، از مهم ترین احزاب تاریخ سیاسی ترکیه شد.
او پس از تشکیل حزب دموکرات و به قدرت رسیدن این حزب هب عنوان وزیر فعالیت کرد که در دوره وزرات خارجه او بیست و دومین کنگره جهانی شرق شناسی در استانبول برگزار شد و او در این کنگره در یک سخنرانی تاریخی نسبت به ماموریت شرقشناسی در جهان و آینده این حوزه مطالعاتی نظرات خود را بیان کرد. او تاکید کرد که این حوزه مطالعاتی باید خود را از تاثیرات دگماتیک و سیاسی به دور داشته در جهت نزدیکی و همکاری شرق و غرب نقش آفرینی کند.
او پس از مدتی از مقام وزارت خارجه استعفا داده و بار دیگر به سمت فعالیت های علمی جلب شد. در همین راستا در سال ۱۹۵۸ با دعوت دانشگاه‌های هاروارد و کلمبیا راه یآمریکا شده و برای ۱۰ ماه به تدریس و سخنرانی در این دانشگاه ها پرداخت.
پس از بازگشت به ترکیه همزمان با کودتای ۱۹۶۰ از سوی دولت نظامی دستگیر و زندانی شد که این اقدام دولت کودتا اعتراض جوامع دانگشاهی آمریکا و اروپا را به همراه داشت. اما در هر حال او به مدت ۴ ماه زندانی شده پس از آزادی دچار ضربه های روحی سنگینی شد. در نتیجه این ضربات روحی که با برخی اقدامات پس از آزادی نیز ادامه پیدا کرد نهایتا او از میدان سیاست خداحافظی کرده بار دیگر به سمت فعالیت های علمی خود بازگشت. در این دوره تلاش کرد تا آثار ود را با ویرایش و اضافات جدید منتشر کند که نخستین اثر در این دوره «آنتولوژی شاعران سازنواز ترک» بود که با اضافات بسیاری منتشر کرد (۱۹۶۲). او در این دوره تلاش کرد تا بخشی از آثار خود را که پیشتر با الفبای عربی منتشر شده بود با الفبای لاتین منتشر کند. همچنین دست به انتشار برخی یادداشت های علمی خود نیز زد. اما نهایتا در نتیجه عوارض ناشی از یک تصادف ترافیکی نهایتا پس از چندین ماه بیماری در سال ۱۹۶۶ وفات کرد. پس از یک تشییع جنازه ساده در مزار خانوادگی در استانبول دفن شد. آخرین یادداشت علمی او «برخی نکات در رابطه با درویشان ترک آسیای میانه» بود که در سال ۱۹۶۴ منتشر کرد.
کوپرولو را بی شک باید در شمار یکی از بزرگترین و تاثیرگزارترین محققان مطالعات عثمانی و ترکی دانست. او با پژوهش در حوزه های مختلف و گسترده علمی و نیز با استفاده از گستره وسیعی از منابع اصیل و نیز با شیوه های پژوهشی استاندارد خود این عرصه را وارد مرحله جدیدی کرد. به طور کلی در مورد حوزه های مختلفی که او دارای آثار قلمی در این حوزه ها است میتوان به موارد زیر اشاره کرد: ۱)تاریخ ادبیات، که حوزه گسترده ای از ادبیات عثمانی تا ادبیات آذربایجانی و قپچاقی را شامل میشود، ۲) ادبیات شفاهی و مردمی ترکی؛ او نخستین پژوشه های جدی در این حوزه را ارائه کرد. ۳) تاریخ تحولات دینی ترکان، ۴)بیوگرافی نویسی، ۵)تاریخ حقوق و موسسات حقوقی ۶)نسخه شناسی و سکه شناسی، ۷)تاریخ هنر، ۸) تاریخ تورکولوژی، که با یادداشت ها و معرفی هایی که از شرقشناسان و ترک پژوهان اروپایی داشت توانست گامی مهم در این حوزه در محیط فکری ترکیه برداشته باشد. ۹) مسائل فرهنگی و ادبی ترکیه معاصر.
این گستره مطالعاتی او را قادر میساخت تا امکان نگرشی نو به موضوعات تاریخی داشته باشد. به عنوان مثال او نوع نگاه او به تشکیل دولت عثمانی نگاهی برآمده از سیر حرکت کلی تاریخ اسلام و تعامل میان این تاریخ با تاریخ ترکی بود که در آن دوره نگاهی بدیع به شمار می آمد. او در حوزه تاریخ ادبیات نیز تلاش کرده است تا به جای مداقه بر یک موضوع خاص و منفرد بر روندپژوهی و جریانشناسی ادبی تمرکز کند. از این رو جز موارد استثنایی که در مورد یونس امره و احمد یسوی از او مشاهده میشود، او از ورود به بیوگرافی نویسی خودداری کرده توجه خود را متوجه جریانات فکری و تحولات کلان کرده است. او حتی به هنگام توجه به بیوگرافی ها خصوصا در مدخل های دایره المعارفی تلاش میکند تا جایگاه فرد مورد نظر خود را در سیر تکاملی ادبیات نشان دهد.این نگاه فرآیندی به تحولات چه در تاریخ ادبیات و چه در تاریخ سیاسی او را به سمت مداقه و بازنگری در نظرات رایجی که در مورد وام گیری برخی موسسات حکومتی از بیزانس بود سوق داد.
یکی از ویژگی های پژوهش های او تلاش برای تغییر نگاه های رایج در شرق شناسی به ترکان است. او تلاش میکند تا ضمن توجه به حرکت تمدنی ترکان نوع نگاه رایج در مطالعات غربی را نقد و تصحیح کند و در این مسیر از ابزارهای علمی و نقدهای روش شناختی به غربیان استفاده میکند.
او در حالی که بیش از ۵۰ کتاب و رساله از خود به جای گذاشته است بر اساس مطالعات کتابشناختی انجا شده در مورد یادداشت ها و مقالاتش بیش از هزار یاددات و مقاله در مورضوعا مختلف نیز از او به یادگار مانده است.
انتشارات آلفا در استانبول در سالهای اخیر اقدام به انتشار مجوعه آثار او کرده است که نشر این مجموعه همچنان ادامه دارد.
در همین باره بخوانید:
