آداب معاشرت در عثمانی (۴)؛ فضاهای مشترک زیستی

پایگاه مطالعات عثمانی: در ادامه گزارش کتاب های آداب معاشرت در دوره مدرن عثمانی در بخش پایانی این مقاله به بررسی محتویات این کتاب ها در موضوع فضاهای مشترک زندگی میپردازیم.

بخش اول این مقاله: کتابشناسی آداب معاشرت در عثمانی (۱)؛ دوره کلاسیک

بخش دوم این مقاله: کتابشناسی آداب معاشرت در عثمانی (۲)؛ دوره تغییر آداب معاشرت

بخش سوم این مقاله: آداب معاشرت در عثمانی (۳)؛ از پوشش تا آداب سفر در عصر مدرن

 

 

فضاهای مشترک زندگی: تفرجگاه، تئاتر و حمام عمومی

وقتی صحبت از فضاهای مشترک زندگی در عثمانی می شود اولین مکانهایی که به ذهن خطور می کند تفرجگاهها، قهوه خانه ها، حمامها و بازارهاست. تعریف چارچوبی کلی تحت عنوان فضای عمومی یا تفریحگاه برای چنین مکان هایی که بایستی اصول آداب معاشرت خاصی در آن رعایت می شد بسیار دشوار است. اگرچه این مکان ها در خارج از فضای محرمانه زندگی خانگی تعریف شده اند اما دقیقاً نقطه مقابل این بخش نیستند. چینش و تفکیک مکان های بیرون از خانه بر اساس جنسیت، مانع از آن است تا آن مکان ها را فضاهایی غیر محرمانه و مختلط فرض کنیم. به عنوان مثال، در حالی که قهوه خانه عثمانی مکان مهمی برای معاشرت مردان است حمام که در عمل، مکان نظافت است نقش قهوه خانه را برای زنان عثمانی دارد. بنابراین مناسب تر به نظر می رسد که چنین مکان هایی را فضاهای مشترک زندگی بنامیم. از طرف دیگر، تعریف چنین مکانهایی به عنوان مکانهای تفریحی به معنای مدرن آن دشوار است. به ویژه که در زندگی سنتی عثمانی، ترتیب زمانی میان کار و سرگرمی از هم تفکیک نشده است.

در روند اصلاحات قرن نوزدهم عثمانی، اگرچه مطالعاتی در زمینه تفکیک زمان کار از سایر فعالیت های انجام شده و به عنوان فعالیت های اوقات فراغت تعریف گردید اما عناوینی مانند فعالیت های مربوط به اوقات فراغت یا مکان های تفریحی در کتاب های آداب معاشرت آن دوره مطرح نشد. این مساله را می توان با این واقعیت توضیح داد که به طور کلی تقسیم بندی موضوعی در کتب آداب معاشرت عثمانی انجام نمی شد. اما ملاحظه می شود که عناوین مربوط به یکدیگر، یکی پس از دیگری در این کتابها ذکر می گردد. از سوی دیگر، عناوین مربوط به آداب معاشرت که باید در مکان ها و محیط هایی مانند تئاتر، تفریحگاه، حمام عمومی، مسابقات اسب، قهوه خانه، رستوران و کازینوها دنبال شود به طور کلی در این کتاب ها پراکنده است و به طور مستقل از یکدیگر بحث می شود. استثنائاَ، رسولزاده حسین حُسنی، در کتاب خود تحت نام نزاکت و اصول معاشرت: قواعد آداب[۱] که از زبان فرانسوی ترجمه کرده است عنوان «اوقات تنفس» را درج کرده است و تحت این عنوان، مواردی مانند گردش، صحبت، ورزش و قمار را ذکر می کند. رسولزاده اظهار می دارد که این اوقات برای استراحت، آرامش ذهن و سلامتی بسیار مهم است اما قمار را شامل این اوقات نمی کند.[۲]

احمد مدحت، آماسیه لی ابراهیم ادهم، حسن بحری و لطفی سیماوی به عنوان برجسته ترین نویسندگان حوزه آداب معاشرت در فصل های مختلفی از کتاب های خود در موضوعاتی مانند گردش، تئاتر، حمام عمومی، تفریحات، نمایشها، مسابقات اسب، شکار، قهوه خانه ها، رستوران ها، کازینوها و عمارت های تابستانی قلم فرسایی کرده اند. با این حال، نگرش این نویسندگان در مورد آداب معاشرت بایسته در چنین مکان هایی جالب توجه است. این فضاها –با معتبر شمردن رفتارهای اروپایی- بیشتر به عنوان مکان هایی برای اجتماعی شدن از نوع اروپایی تلقی می شوند. با این حال، به سبب آنکه سبک زندگی اروپایی برای خانواده و زندگی اجتماعی عثمانی مخرب تعبیر می شد نویسندگان نمی خواستند برخی از اصول آداب معاشرت اروپا را تحمیل کنند. به همین دلیل، آنها برخی توضیحات، اخطارها و حتی انتقادات خود را هنگام توضیح اصول آداب معاشرت ها -به ویژه در مورد شیوه های تفریح و سرگرمی اروپایی- می نویسند. به گفته رسولزاده، «به شرط رعایت قاعده اعتدال، زمان معینی برای تفریحات وجود دارد.»[۳]

رواج سبک اروپایی در اماکن تفریحی مشترک، باعث ایجاد سردرگمی در برخی موضوعات می شد. به عنوان مثال، از نظر پرداخت هزینه ها تفاوت زیادی میان سنت عثمانی و آداب معاشرت اروپایی وجود داشت. در سنت عثمانی، پرداخت هزینه و صورتحساب در مکان هایی که می توان به صورت مشترک نوشیدنی یا غذا سفارش داد و یا از خدمات آن استفاده نمود نوعی اعزار و اکرام طرف مقابل محسوب می شود اما طبق اظهارات احمد مدحت، در اخلاق اروپایی –حتی در میان برادران-  چیزی به عنوان اعزاز و اکرام وجود ندارد. در اروپا هنگامی که دو برادر به یک کافه می روند -حتی اگر یک قهوه بنوشند- هر یک فقط هزینه شخص خود را پرداخت می کنند.[۴] با توجه به اینکه این نوع از رفتار در انگلستان بسیار شایع است آن را اصول انگلیسی می نامند. احمد مدحت که برخی از همین شیوه های اکرام و پرداخت هزینه در سنت عثمانی را مبالغه آمیز می داند اصول انگلیسی را می پسندد زیرا به عقیده او این شیوه، شخص را از عدم اطمینان و هزینه های غیر ضروری نجات می دهد.

 

مسیره (تفرجگاه)

مسیره که در زندگی اجتماعی عثمانی جایگاه مهمی دارد در معنای مدرن با پیک نیک متفاوت است. در منابع عثمانی، از واژه مسیره برای انجام تفرج و تنزّه نام برده شده است که اسم مکان از ریشه «سیر» می باشد. از این نظر، مسیره نام یک عمل نیست بلکه نام مکان است.

پیک نیک نیز نامی است که به عمل گردش کردن اطلاق می شود و در معنای فرار از زندگی پر سر و صدا و کثیف شهری به مناطق روستایی، استراحت و سرگرمی به کار می رود. به همین دلیل، پیک نیک به لحاظ مکانی، خارج از زندگی شهری تعریف شده است. با این حال، قبل از دوره مدرن، مسیره های استانبول از نظر فیزیکی بخشی از ترکیب شهری به حساب می آید و در زندگی شهری گنجانده شده است.

اولیا چلبی، یکی از سیاحان قرن هفدهم اشاره می کند که باغ های زیبا، مزارع خربزه و چمنزار بسیاری در استانبول وجود دارد. اولیا چلبی همچنین اشاره می کند که مسیره های زیادی در اطراف سیلیوری قاپی[۵]، آتمایان، توپقاپی، خلیج، وفا، اطراف مسجد فاتح، میدان مسجد بایزید و اطراف مساجد سلیمانیه، شهزاده و ایاصوفیه وجود دارد. بسیاری از مسیره های شهر در اطراف مساجد مهم استانبول قرار داشتند. فراغت ​​و تفریح، ​​مستقل از فعالیتهای مذهبی و اماکن مقدس به حساب نمی آمد و گردش رفتن برای مردان و زنان، اغلب با بازدید از مقبره ها و مساجد در هم آمیخته بود.  به عنوان مثال، بنای ایوب هم یک تفرجگاه و هم یک زیارتگاه مهم بود. مردم مناطق مختلف استانبول پس از زیارت مقبره و مسجد ایوب سلطان، اوقات خود را در مسیره های اطراف مسجد می گذرانند. در زندگی مدرن شهری، پیک نیک به عنوان یک فعالیت تفریحی از مذهب جدا شده و به خارج از شهر منتقل گردید.

با گسترش فرهنگ تفرج در قرن هجدهم و ورود نخبگان سیاسی عثمانی در مبحث فرهنگ تفرج، از طرفی مقررات مربوط به مسیره ها توسط حکومت افزایش یافت و از طرفی نیز موارد بیشتری درباره آداب معاشرت این حوزه نوشته شد. مسیره ها از این دوره به یک مرکز تفریحی مهم برای عوام و خواص تبدیل شد. با ورود خواص در موضوع فرهنگ مسیره ها، این مکان تبدیل به عرصه ای برای نمایش نزاکت و آداب گردید و اصول عملی بایسته در این مکان ها افزایش یافت. از ساده ترین اصول آداب معاشرت که باید در مناطق تفریحی رعایت شود می توان به طور خلاصه، موارد زیر را برشمرد: سلام دادن به افراد در زمان روبرو شدن با آنها؛ عدم گفتگوی اضافی و اتلاف وقت دیگران در زمان روبرو شدن با آنها؛ سلام گفتن به دیگران تنها در اولین دیدار (در هنگام ملاقات بیش از یک بار)؛ عدم گفتگو با افراد ناآشنا و گوش سپردن به موسیقی هنگام شروع آن.

در مسیره ها غالبا آداب معاشرت عثمانی حاکم بوده است. به گفته آماسیه لی ابراهیم ادهم، مسیره ها بر اساس جنسیت، تفکیک مکانی شده بودند و تحت کنترل مستقیم مقامات عثمانی قرار داشتند. احمد جواد در کتاب خود با عنوان ما هم زن هستیم (۱۳۱۰/۱۹۲۸) بیان می کند: «کمتر پیش می آید با زنی روبرو شویم که با شوهر خود در مسیره ها گردش کند. نشستن یک خانواده متشکل از زن و مرد در دور یک میز از نظر پلیس ممنوع است!»[۶]

از طرف دیگر، احمد مدحت در کتاب خود در مورد آداب معاشرت اروپایی، امکنه تفریحی را مکانهایی توصیف می کند که همه حاضران، هزینه های خود را شخصا پرداخت می کنند؛ زنان و مردان با هم تفریح ​​می کنند و همه زنان به جز پیرزنان از نظر حفاظت، احترام و پرداخت هزینه ها تحت حمایت یک مرد قرار دارند. در حقیقت، آنچه احمد مدحت ذکر می کند پیک نیک است که جنبه مهمی از فرهنگ سرگرمی اروپاست و از بسیاری جهات با فرهنگ تفرج عثمانی تفاوت دارد.

از سوی دیگر، جالب توجه است که فرهنگ تفرج عثمانی از آغاز قرن بیستم شروع به تغییر کرد و این تغییر و تحول، مورد انتظار نشریات این دوره بود. مسعوده بدرخان در مقاله ای تحت عنوان «تفریحات خانوادگی» در مجله دنیای زنان[۷] (۱۹۲۰) بیان می کند که در گردش های خانوادگی مردم شرق، یک جدایی مکانی به لحاظ جنسیت وجود دارد اما زن و مرد در غرب، با یکدیگر زندگی مشترک دارند. به گفته مسعوده بدرخان، زنان عثمانی دائماً بیمار هستند و بنابراین کودکان از توجه بایسته، محروم می شوند. بدرخان به عنوان یک راه حل پیشنهاد می کند که مسیره عثمانی باید به پیک نیک اروپایی تبدیل شود و همه خانواده باید مانند اروپا به گردش بروند.[۸]

زنان عثمانی از قرن نوزدهم به واسطه موارد مختلفی مانند تفرجگاهها بیشتر دیده شدند. با این حال، کتابهای آداب معاشرت به ندرت در مورد آدابی می نوشتتند که زنان باید انجام دهند و اساس آنها بیشتر زنان اروپایی بود تا زنان عثمانی. هرچند زنان عثمانی کتاب راهنمای آداب معاشرت نداشتند اما از طریق نشریات دوره ای و تجارب مختلف آن دوره، سبک زندگی اروپایی را در زندگی روزمره خود برگزیدند. پل دومونت، نویسنده زندگی روزمره سعید بیگ، به وضوح نشان می دهد که زندگی روزمره همسر یک مقام طبقه متوسط ​​عثمانی با زندگی روزمره زن اروپایی که در کتب آداب معاشرت اروپا به تصویر کشیده شده تفاوت چندانی ندارد. به گفته دومونت، همسر سعید بیگ، زندگی اجتماعی بسیار شلوغی دارد. دیدار با دیگر زنان و همسایگان، شرکت در جشن ها، رفتن به مهمانی ها، رفتن به چاملیجا[۹] که یکی از تفرجگاههای مهم آن دوره است، رفتن به تئاتر در شهزادباشی و تماشای ویترین خیابان های شیک بیگ اوغلو از فعالیت های مورد علاقه همسر سعید بیگ است.[۱۰] بدون شک همسر سعید بیگ در عادات و فعالیت های خود تنها نبود و بسیاری از زنان عثمانی عادت های مشابهی داشته اند.

تئاتر

قصر عثمانی که از طریق سفیران اعزامی به اروپا در قرن هجدهم با تئاتر آشنا شده بود با امتیازات و کمک های مالی خود، پشتیبان ایجاد تئاتر در پرا گردید. با این حال، تئاترهایی که هم در قصر و هم در پرا تاسیس شده بودند مورد توجه بخشی خاص از جامعه، خارجی ها و افراد طبقات بالا قرار می گرفت که می توانستند به زبان های خارجی صحبت کنند و رفتن به تئاتر مثل پایتخت های اروپایی یک شاخص وضعیت بود.[۱۱] نائوم دخانی بیان می کند که دولتمردان و سلاطین علاقه زیادی به تئاتر داشتند؛ وی اظهار می دارد که همه سیاستمداران، اعضای محافل دیپلماتیک و اعضای طبقه متمول در استانبول به تئاتر علاقه نشان می دادند.

تئاتر به عنوان یکی از مهمترین عناصر زندگی مدنی تلقی می گردید. روشنفکران عثمانی مانند احمد مدحت و نامق کمال بر این باور بودند که تئاتر می تواند به عنوان ابزاری آموزشی در تحول جامعه عثمانی نقش داشته باشد. آنها می خواستند که تئاتر نه تنها توسط گروه محدودی از طبقه خاص، بلکه توسط مردم دیگر نیز که نیاز به آموزش و اخذ مدنیت داشتند مورد استقبال قرار گیرد. اما از آنجا که تئاتر تماما یک قالب جدید به حساب می آمد لذا آداب تئاتر توسط بسیاری از عثمانیان که ارتباط مستقیمی با اروپا یا اروپاییان نداشتند شناخته شده نبود.

از سوی دیگر، تئاتر هم در آخرین دوره امپراتوری عثمانی و هم در سالهای اول جمهوری به عنوان هنر یک طبقه ممتازی تلقی می گردید. تئاتر بیش از آنکه محلی برای تماشای نمایش باشد مکانی برای تطبیق شیوه اجتماعی شدن، سرگرمی و آداب معاشرت اروپایی برای گروه های نخبه جامعه بود. آماسیه لی ابراهیم ادهم که از شیوع سریع آداب معاشرت غربی در جای جای استانبول ناخشنود بود با تلقی تئاتر به مثابه تفرجگاه و بدون هیچ استنادی به اصول معاشرت غربی بیان می کند که کلیه اصول معاشرت لازم در تئاتر بایستی رعایت شود.

همچنین آماسیه لی ابراهیم ادهم عمومی ترین و ساده ترین قوانین آداب تئاتر را بدین صورت بیان می کند: صحبت نکردن با صدای بلند، نخندیدن، عدم تعجب بیش از حد، پاسخ ندادن به دیالوگ های روی صحنه، عدم تلاش برای گفتگو با بازیگران و نکوبیدن پاها به زمین.

از طرف دیگر در بسیاری از کتب آداب معاشرت، آداب مربوط به تئاتر -به عنوان یک هنر اروپایی که وارد دنیای نمایش عثمانی شده است- با استناد به آداب اروپایی تعیین می شود. در کتاب اصول و آداب معاشرت، تهیه شده توسط مطبعه عسکریه برای گروه نظامی عثمانی بدون ذکر نام نویسنده، گفته شده است که «آداب ورود به اپرا و تئاترهای بزرگ در اروپا مثل ورود به تالار اعیان است.»[۱۲] یک بروکرات عثمانی که مشاهدات خود را در لندن به ثبت رسانده است می گوید: «مخاطبانی که به تئاتر می روند لباس های شیک و خاصی را به تن می کنند که در روزهای خاص مانند یکشنبه می پوشند. آنها کسانی را که برخلاف عادتشان از گردنی سفید، جلیقه و شلوار سیاه استفاده نمی کنند به داخل نپذیرفته و بازمی گردانند.»[۱۳]  کتاب اصول و آداب معاشرت که برای گروه نظامی عثمانی نوشته شده بود ادعا می کند که بایستی با البسه تشریفات -که یکی از اصول آداب معاشرت طبقه نظامی است- به تئاتر رفت اما در استانبول، تئاتر بزرگی وجود ندارد که بتوان با البسه تشریفات در آن حاضر شد. در این کتاب توصیه شده است که نظامیان با لباس تشریفات به تئاتر نروند و فقط با البسه روزمره غیرنظامی حاضر شوند.

یکی از مهمترین قوانینی که در فضاهای مشترک زندگی باید رعایت شود نحوه استفاده از دخانیات است. استعمال دخانیات به اصول معاشرتی متفاوتی در مکان های مختلف مانند سر میز، سالن، مسافرت و تئاتر نیاز داشت. اگرچه استفاده از آن در بخش های معمول زندگی مانند تراموا، قطار و کشتی در عثمانی توصیه نمی شد اما این مساله، آزاد بود. از طرف دیگر، مشاهده می شود که استفاده از توتون در بخش های دولتی و خصوصی در اروپای آن دوره با قوانین خاصی تنظیم شده و قسمت های ویژه ای برای استعمال توتون اختصاص داده شده بود. مصرف توتون در تئاتر نیز ممنوع بود و قسمت ویژه ای برای استعمال دخانیات اختصاص داده شده بود. علاوه بر این ورود به این مکان ها همراه با خانم ها ممنوع بود و مکان های ویژه ای برای گردش بانوان اختصاص داده شده بود.

 

نویسنده: فاطمه تونچ یاشار

منبع: دایره المعارف استانبول، بنیاد دیانت

[۱] Nezaket ve Usul-i Muâşeret: Kavâid-i Âdâb

[۲] Resulzâde Hüseyin Hüsnü, Nezaket ve Usul-i Muâşeret: Kavâid-i Âdâb, İstanbul 1306, s. 13.

[۳] Resulzâde, Nezaket ve Usul-i Muâşeret, s. 13.

[۴] Ahmed Midhat, Avrupa Âdâb-ı Muâşereti, s. 543.

[۵] Silivrikapı

[۶] Ahmed Cevad, Bizde Kadın, İstanbul 1328, s. 25.

[۷] Kadınlar Dünyası

[۸] Mesudet Bedirhan, “Aile Tenezzühleri”, Kadınlar Dünyası, ۱۰۰/۶ (۲۴ Ağustos 1339-4 Şevval 1339), s. 3-5.

[۹] Çamlıca

[۱۰] Paul Dumont, “The Everyday Life of an İstanbul Townsman at the Beginning of the Twentieth Century”, ed. Albert Hourani, Philip S. Khoury and Mary C. Wilson, The Modern Middle East, Berkeley 1993, s. 282.

[۱۱] Dilek Özhan Koçak, Osmanlı Tiyatrosu: 19. Yüzyıl İstanbul’unda Kültürel Dönüşümün Sahnesi, İstanbul 2011, s. 199-200.

[۱۲] Usul ve Âdâb-ı Muâşeret, İstanbul 1327, s. 44.

[۱۳] Fikret Turan, Seyahatname-i Londra: Tanzimat Bürokratının Modern Sanayi Toplumuna Bakışı, İstanbul 2009, s. 53.

همچنین ببینید

رویای ناکام سفر به استانبول برای دو هنرمند بزرگ غرب؛ داوینچی و میکل‌آنژ

پایگاه مطالعات عثمانی: تاریخ هنر و فرهنگ اروپا قطعا بدون اشاره به نام میکل آنژ …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *