ملکه ترک‌شناسی و عثمانی‌پژوهی: ایرینه ملیکوف

ایرینه ملیکوف از جمله کسانی است که نمیتوان در حوزه مطالعات دینی و اجتماعی امپراتوری عثمانی به مطالعه پرداخت و نام و یادی از او نکرد.

ایرینه ملیوکف در ۷ نوامبر ۱۹۱۷ در شهر سن پطرزبورگ از پدری ثروتمند از اهالی باکو به نام اسکندر ملیکوف و مادری روس به دنیا آمد. با وقوع انقلاب روس ثروت پدریش مصادره میشود و به این ترتیب خانواده ابتدا به فنلاند و سپس انگلستان و در نهایت در سال ۱۹۱۹ به فرانسه پناهنده میشوند. او در خانواده ای روشنفکر روس زبان تربیت شده و در عین حال در محیط فکری پاریس رشد یافت. علاوه بر این از پدر خود زبان ترکی را فراگرفته و از پرستاران انگلیسی زبانش زبان انگلیسی را فراگرفت. با استفاده از کتابخانه ارزشمند پدرش و نیز دوستان روشنفکر آذری او که به خانه آنها در پاریس رفت و آمد داشتند با آثار کلاسیک شرق آشنا شد. پس از اتمام تحصیلات متوسطه وارد دانشکده ادبیات دانشگاه سوربون شده هم زمان در مکتب ملی زبان های زنده شرقی به تحصیل پرداخت. در این مدرسه با کسانی که هر کدامشان بعدها تبدیل به دانشمندانی جهانی شدند همدرس شد. از جمله این افراد آندرس تیتز[۱] اتریشی، لوئیس یازین[۲] فرانسوی و برنارد لویس[۳] انگلیسی بود. در این مدرسه از جین دنی[۴] تورکولوگ مشهور و نیز عبدالحق عدنان آدیوار درس گرفت. با درس گرفتن از هنری ماسه[۵] در حوزه ایران شناسی مطالعه کرده زبان فارسی خود را تکمیل کرد. در میان اساتیدی که داشت لوئی ماسینیون[۶] و کلاد کاهن[۷] که در سوربون استادی او را برعهده داشتند از تاثیر بالایی برخوردار بودند. بعدها فواد کوپرولو استاد ترک او نیز تاثیری بسیار بر حیات علمی او داشت.

او در همان سالهای دانجویی در سوربون با فاروق سایار، فرزند ریاضیدان شناخته شد ترک صالح زکی آشنا شده و با هم ازدواج کردند که از این ازدواج سه دختر که دو تن از آنها آکادمیسین هستند. با وقوع جنگ جهانی دوم و اشغال فرانسه از سوی آلمان ها خانواده جوان در سال ۱۹۴۰ راهی ترکیه شده و مدتی در استانبول، آنکارا، ازمیر و مرسین اقامت کردند. در این دوره او با صباح الدین علی، نویسنده مشهور معاصر ترک که در آن دوره نشریه ای با نام “مارکو پاشا” را منتشر میکرد آشنا شد. مدتی پس از اقامت در ترکیه از همسر خود طلاق گرفته و در سال ۱۹۴۸ به همراه دختران خود راهی فرانسه شد. با اقامت در پاریس بار دیگر وارد مکتب ملی زبان های زنده شرقی شده و زبان فارسی خود را تکمیل کرد و پس از آن به صورت کامل ممحض در حوزه تورکولوژی شد. اقامت هشت ساله اش در ترکیه در این حوزه آورده های فراوانی برای او داشت.

نخستین پژوهش حوزه تورکولوژی او با عنوان “Le destan d’Umur Pacha” فرصت کار به عنوان پژوهشگر مرکز ملی پژوهشهای علمی فرانسه (CNRS) را برای او فراهم آورد. او در اینجا مقطع دکترای خود را آغاز کرده و پس از پژوهشی هشت ساله بر روی “دانشمندنامه” توانست در سال ۱۹۵۷ این مقطع را به پایان برساند. در همین دوره پژوهش‌هایی که در حوزه داستانهای حماسی ترکی انجام داده بود نام او را در جهان تورکولوژی به گوش رساند. اما این پژوهش بر روی ابومسلم‌نامه بود که نام او را در جهان علم ماندگار کرده و نام او را با پژوهش های علوی‌گری و بکتاشیه عجین کرد.

از دهه ۱۹۷۰ به بعد او به صورت خاص در حوزه مطالعات علوی و بکتاشی به فعالیت پرداخت. تاریخ، باورها، افسانه ها، عادات و سنن و خصوصا ادبیات علوی و بکتاشی از مهمترین حوزه های بود که توجه او را به خود جلب کرد. او با سفرای سالانه ای که به مناطق مختلف ترکیه داشت به تحقیق بر روی عقاید و باورهای علویان و بکتاشیان در مناطق مختلف پرداخت و این پژوهش های میدانی باعث قدرت و توان علمی بالای منشورات او شده و ضمن این که باعث اشتهار او در جهان علم شد، توجه محافل علمی اروپا را به موضوعات علوی و بکتاشی جلب کرد. او در این دوره مقالات متعددی را به زبان های فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، ترکی و فارسی منتشر کرده داده های علمی در حوزه های جامعه شناختی، انسان شناخاتی و الهیاتی علوی و بکتاشی را با دقت نظر علمی مورد آنالیز قرار داد. پس از این مرحله خصوصا تحت تاثیر فواد کوپرولو به پژوهش در بنیان های پیشااسلامی و آسیای میانه ای اسلام مردمی آناتولی روی آورده و خصوصا باورهای بومی آسیای میانه و شامانیسم را مورد توجه قرار داد. او در این پژوهش های خود به این نتیجه رسید که حضرت علی (ع) تمثیلی اسلامیزه شده از سمبل خورشید در فرهنگ کهن ترکی است و همچنین از آنجا که در باورهای کهن ترکی درنا پرنده ای مقدس بوده است این پرونده در دوره اسلامی تبدیل به نمادی برای حضرت علی (ع) شده است.

ملیکوف بعدها در سال ۱۹۶۸ در انیستیتوی مطالعات ترکی دانشگاه استراسبورگ به عنوان استاد مشغول تدریس شده و تا سال ۱۹۸۶ که بازنشسته شده به تدریس در این دانشگاه پرداخت. در سال ۱۹۶۹ نشریه “Turcica” را راه اندازی کرده و تا سالهای خود به عنوان مسئول این نشریه فعالیت کرد. این نشربه نخستین نشریه مستقل علمی در حوزه مطالعات ترکی در جهان غرب بود که از اعتبار بسیار بالایی برخوردار شد و تا کنون نیز این نشر خود را تداوم بخشیده است. او در کنار پژوهش هایی که در دانشگاه استراتسبوگ انجام میداد به تدریس در حوزه های تاریخ ترک، فرهنگ و ادبیات ترکی پرداخته راهنمایی دهها پایان نامه ارشد و دکتری را برعهده گرفت. او بین سالهای ۱۹۷۲ – ۱۹۸۸ به عنوان دبیرکل کنگره دائمی تورکولوژی جهان که تحت عنوان “ کمیته بین المللی مطالعات پیشاعثمانی و عثمانی“[۸]  فعالیت کرد. او همچنین از ۱۹۵۲ به عنوان عضو انجمن آسیایی و انجمن زبانشناسی پاریس[۹] و از سال ۱۹۶۶ عضو انجمن ارنست رنان[۱۰] که انجمنی برای تاریخ ادیان است بود.

ملیکوف نهایتا در ۸ ژانویه ۲۰۰۹ در استراسبورگ وفات کرده و در ۱۴ ژانویه در قبرستان خانوادگی در پاریس به خاک سپرده شد.

او علاوه بر فعالیت آکادمیکش در فرانسه از سوی محافل دانشگاهی ترکیه، ایران و آذربایجان مورد تقدیر قرار گرفته و عضو افتخاری بنیاد تاریخ ترک شد.

بزرگترین خدمت او به حوزه مطالعات علوی و بکتاشی خارج کردن این موضوعات از گرایشات ایدئولوژیک و دینی و تحلیل صرفا علمی و آکادمیک آنها است. او همچنین در مطالعات تورکولوژی دیسیپلینی جدید ارائه کرد.

 

تعدادی از آثار او:

۱-      Le destān d’Umur Pacha.

۲-      La geste de Melik Danişmend. Etude critique du Dānişmendnāme.

۳-      Abū Muslim: Le porte-hache du Khorassan dans la tradition épique turco-iranienne.

۴-      Sur les traces du soufisme turc: Recherches sur l’Islam populaire en Anatolie.

۵-      De l’épopée au mythe. Itinéraire turcologique.

۶-      Hadji Bektach: Un mythe et ses avatars: Genèse et évolution du soufisme populaire en Turquie.

۷-      Au banquet des quarante: Exploration au cœur du Bektachisme et Alevisme.

در همین باره بخوانید:

مردی که عاشق استانبول بود: سماوی اییجه و نقش او در تاریخ هنر عثمانی

زندگی و مسیر علمی عثمانی‌پژوه بزرگ؛ استنفورد جی شاو + دانلود آثار

ایروین جمیل شیک؛ سرآمد گرایشات نوین در مطالعات فرهنگی عثمانی

اسماعیل کارا؛ چهره نامدار مطالعات تاریخ اندیشه اسلامی