مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: اسماعیل کارا، از جمله شخصیت‌های شناخته شده حوزه مطالعات دوره متاخر عثمانی است که نام او عجین با مطالعات اندیشه اسلامی شده است. او به صورت تخصصی در مورد سیر تطور اندیشه اسلامگرایی در ترکیه پژوهش کرده و با آثار خود که تبدیل به آثاری کلاسیک و بالینی برای محققین این حوزه شده‌اند این حوزه مطالعاتی را وارد مرحله نوینی کرده است.
اسماعیل کارا در سال ۱۹۵۵ در شهر ریزه به دنیا آمده و تحصیلات خود را پس از تحصیل در مدارس عادی، در مدارس امام خطیب ادامه داد. او پس از فارغ التحصیلی از مدرسه متوسطه امام خطیب استانبول (۱۹۷۳) وارد انیستیتوی عالی اسلام استانبول شده، پس از فارغ التحصیلی از این مرکز (۱۹۷۷) تحصیلات خود را در دانشکده ادبیات دانشگاه استانبول ادامه داد (۱۹۸۶). او پس از فارغ التحصیلی از انیستیتوی عالی اسلام استانبول در انتشارات درگاه مشغول به کار شده و در هیئت تحریریه نشریه “حرکت در فکر و آموزش”[۱]، “دایره المعارف زبان و ادبیات ترک”[۲]، “دایره المعارف علوم اسلامی”[۳] و نشریه “حرکت”[۴] فعالیت کرد. او در کنار این فعالیت های مطبوعاتی از ۱۹۸۰ وارد حوزه آموزش نیز شده و به عنوان دبیر معارف در دبیرستان های استانبول مشغول به تدریس شد. به موازات این فعالیت‌ها تحصیلات عالی خود را نیز تا مقطع دکتری ادامه داده و در سال ۱۹۹۳ با دفاع از رساله دکتری خود با عنوان “نظام مشروطه از دیدگاه اسلامگرایان ۱۹۰۸ – ۱۹۱۴”[۵] در رشته علوم سیاسی فارغ التحصیل شد.
اسماعیل کارا، از همان دوران آغاز فعالیت‌های پژوهشی و مطبوعاتی حوزه تاریخ اندیشه عثمانی – ترکی، رابطه دین و تجدد، رابطه دین و سیاست و مساله تاریخ اندیشه اسلامگرایی را به عنوان موضوعات اصلی فعالیت‌های خود انتخاب کرده و ده‌ها یادداشت و مقاله را در نشریات متفاوت منتشر کرده است. او پس از سال‌ها تدریس به عنوان استاد در دانشکده الهیات دانشگاه مرمره استانبول از همین دانشگاه نیز بازنشسته شده و البته ادامه فعالیت آکامیک خود را در دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه شهر استانبول[۶] پیگیری کرد.
تمامی آثار اسماعیل کارا از سوی جامعه علمی ترکیه با اقبال فراوانی پیگیری شده است و او را تبدیل به یکی از شناخته شده ترین اساتید حوزه تاریخ اندیشه و تاریخ اندیشه اسلامی ترکیه کرده است.
در زیر تعدادی از کتاب‌های تالیفی، کتاب‌هایی که به اهتمام و ویراستاری او منتشر شده و تعدادی از مقالات او را مشاهده می‌کنید (این آثار تا سال ۲۰۱۹ را شامل میشود.)
کتاب‌ها:
۱٫ Kara, İsmail (2019). İslamcıların Siyasi Görüşleri 2. İstanbul: Dergah Yayınları.
۲٫ Gündoğdu, K. Rabia & Kara, İsmail (2019). Diyanet İşleri Başkanı Ahmet Hamdi Akseki-Hayatı Eserleri Mücadelesi, 2 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
۳٫ Kara, İ. (۲۰۱۷). Müslüman kalarak Avrupalı olmak-çağdaş Türk düşüncesinde din siyaset tarih medeniyet. İstanbul: Dergâh Yay.
۴٫ Kara, İ. (۲۰۱۳). Nurettin Topçu-hayatı ve bibliyografyası. İstanbul: Dergâh Yay.
۵٫ Kara, İ. (۲۰۱۱). İlim bilmez tarih hatırlamaz-Şerh ve Haşiye meselesine dair birkaç not. İstanbul: Dergâh Yay.
۶٫ Kara, İ. (۲۰۱۶). Cumhuriyet Türkiyesi’nde bir mesele olarak İslâm. İstanbul: Dergâh Yay.
۷٫ Kara, İ. (۲۰۰۶). Hanya/Girit Mevlevihanesi-Şeyh ailesi müştemilatı vakfiyesi mübadelesi. İstanbul: Dergâh Yay.
۸٫ Kara, İ. (۲۰۰۳). Din ile modernleşme arasında çağdaş Türk düşüncesinin meseleleri. İstanbul: Dergâh Yay.
۹٫ Kara, İ. (۲۰۰۱). Bir felsefe dili kurmak-modern felsefe ve bilim terimlerinin Türkiye’ye girişi. İstanbul: Dergâh Yay.
۱۰٫Kara, İ. (۱۹۹۴). İslâmcıların siyasi görüşleri, İstanbul: İz Yay.
کتاب‌هایی که به اهتمام و یا ویراستاری او منتشر شده است:
۱٫ Kara, İ. ve Kaya, C. (Ed.). (2018). Babanzâde Ahmet Naim-hayatı fikirleri eserleri. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yay.
۲٫ Kara, İ. & Öz, A. (Eds.). (2013). Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Hareketi. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yay.
۳٫ Kara, İ. (Ed.). (2002- Günümüz). İslâm Siyasî Düşüncesinde Değişme ve Süreklilik-Hilafet Risâleleri, C. I-II: II. Abdülhamit Devri, 2002; C. III: II. Meşrutiyet Devri, 2003; C. IV: II Meşrutiyet Devri, 2004; C. V: Cumhuriyet Devri, 2005; C. VI: Cumhuriyet Devri, 2014. İstanbul: Klasik Yay.
۴٫ Kara, İ. & Erverdi, E. (Eds.). (1997-2005) Nurettin Topçu Külliyatı. İstanbul: Dergâh Yay.
مقالاتی از او که به عنوان فصلی از کتاب‌ها منتشر شده است:
۱٫ Kara, İ. (۲۰۱۸). İslâmda dava-yı kavmiyet’in esas meselesi ne idi?. M. C. Kaya, İ. Kara (Ed.), Babanzâde Ahmet Naim-hayatı fikirleri eserleri içinde(s. 191-215). İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları.
۲٫ Kara, İ. (۲۰۰۶). Sufism and the sufi orders as a target of criticism and purge in contemporary Turkish thought. In A. Y. Ocak (Ed.). Sufism and Sufis in Ottoman Society (pp. 544-72). Ankara: TTK Yay.
۳٫ Kara, İ. (۲۰۰۵). Turban and fez-Ulema as opposition. In Elisabeth Özdalga (Ed.). Late Ottoman Society-The Intellectual Legacy (pp. 162-200). London: RoutledgeCurzon.
۴٫ Kara, İ. (۱۹۹۹). Ein Behörde im Spannungsfeld von religieon und staat-Das Prasidium Religiöse Angelegenheiten. In Günter Seufert-Jacques Vaardenburg (Eds.), Turkish Islam and Europe-Türkischer Islam und Europa (pp. 209-40). İstanbul.
تعدادی از مقالات او:
۱٫ Kara, İsmail (2019). Hilafetten İslâm devletine çağdaş İslâm siyasî düşüncesinin ana istikametleri ve problemleri, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 49 (2), 1-109.
۲٫ Kara, İ. (۲۰۱۸). Değişen din ve dünya anlayışlarının bir kitaba, Mızraklı İlmihal’e yansımaları üzerine birkaç not. Müteferrika, 54 (2), 185-98.
۳٫ Kara, İ. (۲۰۱۸). A Few notes on Islamist thoughts and movements in Turkey. Sophia Journal of Asian African and Middle Eastern Studies, 35, 131-59.
۴٫ Kara, İ. (۲۰۱۵). Üç devir, üç Hamdi Efendi, Diyanet İlmî Dergi (Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır özel sayısı), LI/3, 33-53.
۵٫ Kara, İ. (۲۰۱۳). Les Facultés de Théologie en Turquie: Des Institutions Religieuses ou laïques?. Droit et Religions, vol. VI, 337-65.
۶٫ Kara, İ. (۲۰۱۱). Ebülulâ Mardin’in ulema haltercümelerine dair çalışmaları. Divan, sayı: ۳۱, ۱۵۷-۷۴٫
۷٫ Kara, İ. (۲۰۱۰). Unuttuklarını hatırla! Şerh ve haşiye meselesine dair birkaç not. Divan, XV/28, 1-67.
۸٫ Kara, İ. (۲۰۱۰). Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri dinî kurumlar mı laik kurumlar mı?. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, II / 1, 1-19
۹٫ Kara, İ. (۲۰۰۸). Şeyh Osman Niyazî Efendi et le branche Halidî-Gümüşhanevî en Mer Noire au XIX. siècle, Journal of the History of Sufism, V, Paris, 107-34.
۱۰٫Kara, İ. (۲۰۰۶). Dinî düşünce tarihimiz açısından Hamidullah’ın eserlerinin Türkçeye / Türkiye’ye intikali ve tesirleri. Kutadgubilig, ۹, ۲۳۵-۷۲٫
۱۱٫Kara, İ. (۲۰۰۵). Modern Türk felsefesi tarihinde öncü bir isim: Emrullah Efendi ve ‘İlm-i Hikmet’ dersleri. Kutadgubilig, 8, 93-124.
۱۲٫Kara, İ. (۲۰۰۵). İslâmda ruhbanlık yoktur söylemi etrafında dinî otorite ve ulema üzerine birkaç not, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21, 5-21.
۱۳٫Kara, İ. (۲۰۰۴). Taşrada Meşrutiyet ruhu: Akçaabat Müftüsü Mehmet İzzet Efendi ve ‘Mir’ât-ı Meşrutiyet’ risâlesi. Türklük Araştırmaları Dergisi, 13-14, 61-86.
۱۴٫Kara, İ. & Süslü, Z. (2003). Şemseddin Sami’nin ‘Medeniyet’e dair dört makalesi. Kutadgubilig; 4, 259-81.
۱۵٫Kara, İ. (۲۰۰۳). Çağdaş Türk düşüncesi nasıl ele alınabilir?. Kutadgubilig; sayı: ۴, ۱۵۹-۲۲۷٫
۱۶٫Kara, İ. (۲۰۰۲). Din ile devlet arasında sıkışmış bir kurum: Diyanet İşleri Başkanlığı. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18, 29-55.
۱۷٫Kara, İ. (۲۰۰۲). Modernleşme dönemi Türkiyesi’nde ‘ulûm, fünûn’ ve ‘sanat’ kavramlarının algılanışı üzerine birkaç not. Kutadgubilig, 2, 249-78.
۱۸٫Kara, İ. (۲۰۰۲). Tarih ve hurafe-Çağdaş İslâm düşüncesinde tarih telakkisi. Türklük Araştırmaları Dergisi, 11, 31-70.
۱۹٫Kara, İ. (۲۰۰۲). Meclis-i Meşayih ve İstanbul’da şeyhlik yapmış beş zatın kendi kaleminden terceme-i hali. Kutadgubilig, sayı: ۱, ۱۸۵-۲۱۴٫
۲۰٫Kara, İ. (۲۰۰۱). İslâmcı söylemin kaynakları ve gerçeklik değeri üzerine birkaç not. İslâmiyat, IV/4, 37-53.
۲۱٫Kara, İ. (۲۰۰۰). Ulema-Siyaset ilişkilerine dair metinler-II: Ey ulema! Bizim gibi konuş!. Divan, 7, 65-134.
۲۲٫Kara, İ. (۲۰۰۰). Babanzâde Ahmet Naim Bey’in modern felsefe terimlerine dair çalışmaları. İslâm Araştırmaları Dergisi, 4, 189-279.
۲۳٫Kara, İ. (۱۹۹۹). Felsefe ve Tefelsüf-Türkiye’de felsefenin dili niçin yok. Cogito, 19, Yaz 1999, 284-311.
۲۴٫Kara, İ. (۱۹۹۸). Ulema-siyaset ilişkilerine dair önemli bir metin: Muhalefet yapmak/Muhalefete katılmak. Divan, 4, 1-25.
۲۵٫Kara, İ. (۱۹۹۷). Hanya Mevlevîhânesi-Şeyh Ailesi, Müştemilatı, Vakfiyesi. İslâm Araştırmaları Dergisi, 1, 115-173.
۲۶٫Kara, İ. (۱۹۹۴). II. Meşrutiyet’in ilk yıllarında İslâmcıların halifelik meselesine bakışları. İslâmî Araştırmalar, VII/2, Bahar, 171-80
آنچه در زیر می آید بخشی از مصاحبه تفصیلی او با سایت تخصصی میدان است. با توجه به این که بخش‌های نخستین مصاحبه در برگیرنده سیر نظرات او و دیدگاه‌هایش است و به صورت مستقیم بخشی از مطالعات عثمانی را شامل میشود در پایگاه مطالعات عثمانی منتشر می‌کنیم.
بخش پایانی مصاحبه که مربوط به سیر اندیشه و اقدام اسلامگرایی در جمهوری ترکیه بود ترجمه نشده است.
متن ترکی این مصاحبه را در اینجا و متن انگلیسی آن را از اینجا می‌توانید بخوانید.
- جلد نخست اندیشه اسلامگرایی در ترکیه
پرسش: تا جایی که میدانیم این نخستین مصاحبه شما با جامعه آکادمیک غربی است. برای همین خواهش می‌کنیم در ابتدا خودتان را معرفی کوتاهی بفرمایید؟ مسیر آکادمیکی که پشت سر گذاشته اید چگونه بوده است؟ میخواهیم با مسائل ذهنی تان در پژوهش‌های آکادمیک آشنا شویم.
اگرچه برای روزنامه ها و مجلات غربی چند موردی مصاحبه داده ام، اما این صحبت نخستین مصاحبه ام برای جامعه آکادمیک خواهد بود. راستش از اینکه خودم را معرفی کنم چندان خوشم نمی‌آید اما حسب وظیفه چیزهایی را عرض کنم: از شهرستان به استانبول آمدم. پدرم امام جماعت مسجد بزرگ روستایمان بود و سخت دلداده تعلیم و تعلم بود. فارغ التحصیل مدرسه امام خطیب هستم. تحصیلات عالی ام را در حوزه الهیات و تاریخ پشت سرگذاشته‌ام. در سالهای دانشجویی با نورالدین توپچو و حلقه مجله “حرکت” آشنا شدم. علایقم به موضوعات اندیشه‌های معاصر اسلامی و اندیشه معاصر ترک که البته این دو حوزه تا سال ۱۹۲۴ دو حوزه مندمج درهم به مرکزیت استانبول هستند، از همان سالهای دانشجویی آغاز شد. آمادگی های علمی ام را نیز بر همین اساس پیش بردم.
میخواستم که در حوزه علم کلام فعالیت کنم. پس از اتمام تحصیلات دانشگاهی سالیان متمادی در انتشارات درگاه به عنوان ویراستار و مدیر نشر فعالیت کردم. در اینجا بود که علایقم تعمیق یافت. در یک کالج فرانسوی زبان به عنوان معلم دینی کار کردم. میشود گفت که دیر وارد فضای دانشگاهی شدم و پیش از آنکه فعالیت‌های آکادمیکم آغاز شود نخستین کتابهایم منتشر شده بود. رساله دکترایم در رشته علوم سیاسی است اما دلیل این که وارد این رشته شدم بخاطر این بود که استادی که می‌توانستم موضوع مورد نظرم را با او کار کنم در آنجا حضور داشت. حوزه‌هایی که از سالهای جوانی‌ام مشغول پژوهش در آنها هستم و می‌خواهم در مورد آنها کار کنم هنوز هم در ترکیه به عنوان یک حوزه پویا و ژرف به حساب نمی آید. ویا میتوانم این طور بگویم که در سطحی که در شان ترکیه باشد نیست. امیدوارم افزایش کمی ای که در این حوزه شاهد آن هستیم ارتقا کیفی را نیز به همراه داشته باشد.
نخستین پژوهش عمده ای که منتشر کردم، یک پژوهش آنتولوژیک است: “اندیشه اسلامگرایی در ترکیه” (سه جلد، ۱۹۸۶، ۱۹۸۷، ۱۹۹۴). این اثر را قصدا برای ایجاد یک زمینه نو در پژوهش‌ها ترتیب دادم. چرا که در همان اوان کار متوجه اشتباهات و نقصان‌های روش شناختی متراکمی شده بودم که چه به جهت علمی و فکری و چه به جهت ایدئولوژیک بسیار جانبدارانه و با مشکلات فراوانی در حوزه اندیشه معاصر اسلام و ترکیه وجود داشت. برای همین نیز لازم بود با هدف انجام یک کار جدید و قریب به صواب متون بنیادینی را که چندان هم متداول نبودند به صورت تاریخمند و نظام مند در یکجا ارائه دهم. پس از این کار نوبت به یک روش شناسی جدید و نگاه به منابع بر اساس اولویت های آن روش شناسی و احصاء عناوین جدید پژوهشی در همین راستا بود.
پرسش: آیا این پژوهش و کار تاثیری هم داشت؟
به عنوان کسی که سال‌ها در صنعت نشر حضور داشته واکنشی که من در پی آن هستم کمی متفاوت است. اگر از نظر میزان فروش مساله را بسنجیم می‌توانیم بگوییم که این مجموعه جای خود را به خوبی و حتی بسیار جدی باز کرد. دو جلد نخست که با تیراژ ۵ هزار نسخه چاپ شده بود در عرض کمتر از یک سال به پایان رسید. اگر قطع بزرگ و حجم زیاد کتاب را که پانصد و اندی صفحه بود و نیز این نکته را که نخستین کتاب‌های مولف بودند در نظر بگیرید میتوان گفت که این رقم فروش برای یک بازه زمانی کوتاه عدد قابل توجهی است. اما اگر بپرسید که آیا یک واکنش علمی و فکری به همراه داشت، آیا آنچه که من درپی آن بودم یعنی گشایش یک عرصه نو برای پژوهش، را به همراه داشت یا نه، نمیتوانم جواب مثبتی بدهم.
پرسش: در جوامع دانشگاهی غربی مساله اندیشه معاصر اسلامی یک موضوع روز است. اما پژوهش های انجام شده در این حوزه به نوعی وراث کتاب “اسلام و تجدد در مصر” از چارلز آدامز به حساب می آیند که در سال ۱۹۳۳ منتشر شد. یعنی کسانی همچون محمد عبده و متجددین اسلامی را به مثابه اصلاحگران پروتستانی که در مسیحیت ظهور کردند دیده و تحلیل می‌کنند. شما از دهه ۱۹۸۰ با یک نگاه دوم و متفاوت از گفتمان حاکم در این حوزه شروع به فعالیت کردید و یک سنت علمی که عبده، رشید رضا و اندیشمندان متجدد اسلامگرای حاضر در ترکیه را که به طور موازی با آنان در حال تولید اندیشه بودند و بعدا در ترکیه دوره جمهوریت نیز تاثیرات خود را گذاشتند با دیدی انتقادی مورد تحلیل قرار داده به تلاش برای فهم جنبه های ناقص این پروژه پرداختید…
در این جا چند پرسش مهمِ تو در تو وجود دارد. مستشرقان با اولویت های متفاوت و چندین متغیر به بررسی اندیشه اسلامی معاصر پرداخته‌اند. شاید از منظر خودشان هم صائب بوده باشند. اما این به آن معنا نیست که زاویه دید آنها و اولویت هایی که داشته اند لزوما برای ما هم درست و مناسب است. از نظر من مهمترین و مشکل آفرین‌ترین نکته‌ای که آنها مرتکب شده اند خارج کردن عثمانی و ترکیه از مرکز اندیشه معاصر اسلامی است. آنها این مرکزیت را به مصر و در درجه دوم به هندوستان داده‌اند. این اقدام آنها را میتوان برساختن یک واقعیت بر خلاف واقعیت بیرونی دانست. شاید اگر این مساله را بیش از آنکه مرتبط با فعالیت های آکادمیک باشد، در رابطه با جنبه عملیات سیاسی و ایدئولوژیک بودن پژوهش های مستشرقانه بدانیم چندان هم بیراهه نرفته ایم. میدانید که آلبرت حورانی که یک عرب مسیحی بود در پایان عمرش به این مساله اعتراف کرد. در حالی که تمامی کسانی که در کتابش مورد بررسی قرار داده و البته عبده، رشید رضا و کواکبی هم داخل در آنها هستند همگی شهروندان عثمانی به شمار می‌روند اما نام کتاب او “تاریخ اندیشه معاصر عرب” (Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939) است. اسم اثر اندیشه معاصر اسلامی نیست و مدرنیزاسیون عثمانی و ترکیه را خارج از دایره موضوع خود قرار داده است. برای چه؟ کتاب “اسلام در فرآیند تغییر” (Islam in Transition-The Muslim Perspectives, 1986) جان اسپوزیتو و جان دونوهو که همین اواخر منتشر شده است نیز باز همینطور است. در بین ۲۱ نفری که از [سید جمال الدین] افغانی تا [امام] خمینی را شامل میشود یک نفر ترک یا عثمانی و اهل ترکیه وجود ندارد. این مساله واقعا بدون یک قصد قبلی چطور میتواند محقق شود؟ البته بهانه ای آنها که از دور بهانه حقی هم به نظر میرسد ندانستن زبان ترکی است. نکته جالب دیگر هم که در این میان وجود دارد این است که چه مترجمین و چه انتشاراتی های آثار حورانی و اسپوزیتو در ترکیه اسلامگرایانی با عقبه گرایشات تندرو هستند، بدون نیاز به هیچ توضیح و روشنگری ای این کتاب ها را منتشر می‌کنند.
از نظر من این تلاش هایی که برای تغییر مرکز در این پژوهش‌ها مشاهده میشود بخشی قدرتمند و برنامه ریزی شده از یک تلاش کلان برای تصفیه عثمانی و ترکیه و در ادامه آن دور ساختن از اسلام و جهان اسلام است. به دلایلی که همه میدانیم روشنفکران و نخبگان عرب این گرایش را به راحتی پذیرفتند؛ گرایشات ملی گرایانه عربی وجود داشت، تلاش هایی برای رهایی از میراث عثمانی بود و از سوی دیگر حضور دولت های استعمارگر و اشغالگر غربی که در راس آنها انگلیس قرار داشت در این کشورها و تلاش‌هایی که در همین راستا از خود نشان می‌دادند که با تغییر کتاب‌های درسی نیز تاثیرات خود را نشان میداد از عوامل این گرایش هستند.
اما آنچه که تا حدودی تعجب برانگیز است پذیرش همین نگاه از سوی روشنفکران ترک، نخبگان سیاسی ترک که شامل تیم موسسین جمهوریت نیز میشود، سنت دانشگاهی بومی نشده و به رسمیت شناخته نشده و نیز دانشگاهیان ترک، حتی اسلامگرایان رادیکالی که از دهه ۱۹۶۰ به بعد ظهور کردند است. این ها نیز به نوع نگاهی که قائل به تصفیه آنها، خارج کردنشان از مرکز و دور کردنشان از جهان اسلام بود راضی شده، به دفاع از آن پرداخته و در نتیجه خودشان تبدیل به بخشی از این عملیات شده اند. طبیعتا علل این وضعیت کمی متفاوت و عمیق تر است. صحنه موجود در ترکیه را از آن جهت تاحدودی تعجب برانگیز می‌دانم که این گرایش به تصفیه و کنار کشیدن و دفاع از آن با دلایل و اسباب متفاوتی از سوی ایدئولوژی جمهوریت مورد توجه قرار گرفته است. جریان نوسلفی و اسلامگرای رادیکال موجود در ترکیه که اهمیتی برای تاریخ اسلام و تاریخ عثمانی – ترکیه قائل نیست به دلیل برخی افکار و گرایشات خود در این موضوعات بسیار نزدیک به ایدئولوژی جمهوریت است. این واقعا حادثه ای جالب است که البته از نظرها دور مانده است.
اما در مورد بخش دوم پرسش شما؛ این طور نبوده است که دوایر علمی و فکری غربی به جریان اندیشه معاصر اسلامی و جریانات اسلامگرا در چارچوب پروتستانیزه و مدرنیزه شدن نگاه مثبت و گرمی داشته باشند. این نوع نگاه صرفا یک جنبه ماجرا است و بیشتر ناظر به سمتی است که باید مورد تایید قرار گرفته و پرورده تر شود. البته این نظر به جهت فلسفی جنبه های صدقی نیز دارد. اما شاهد این مساله نیز بوده ایم که با توجه به شرایط و یا موضوعی که در نظر گرفته شده است و یا شرایط جغرافیایی بحث یک فرد، یا اندیشه یا جریان واحد در یک زمان و یا زمان های مختلف میتواند در عین حال به عنوان یک تهدید جدی، خطری جهانی، تحجر، رادیکالسم، بنیادگرایی و ترور نیز مورد بررسی قرار گیرد. در سالهای اخیر نوع نگاه به مساله نوسلفی گری چگونه است؟ وقتی مفاهیمی همچون جهاد، پان اسلامیسم، ضدیت با استعمارگری و کفر، خلافت و مفاهیمی از این دست که مفاهیمی مادر در چارچوب اندیشه معاصر اسلامی هستند موضوع بحث می‌شوند وضعیت بیش از همیشه مغشوش میشود. دوگانه هایی همچون اسلام متعالیه – اسلام مردمی، اسلام سیاسی – اسلامی فرهنگی و معتدل، اسلام سنتی – اسلام لیبرال نیز برآمده از همین نوع نگاهی است که دارای منظرهای متفاوتی به موضوع است و بسته به شرایط یکی از این دوگانه ها یا برکشیده شده و تحسین میشود و یا به زیر کشیده شده و محکوم می‌گردد و خود این وضعیت نیز متغیر است. در ترکیه و دیگر کشورهای اسلامی نیز انعکاسی از این نوع نگاه و یا نگاه هایی بسیار مشابه به این نوع نگاه را می‌توانیم شاهد باشیم. حتی دوگانه اسلام ناب – اسلام تاریخی که از سوی جریانات نوسلفی و اسلامگرایان رادیکال مورد توجه قرار می‌گیرد اگرچه از منظری و در جای خود میتواند مساله صوابی باشد اما با توضیحاتی که گذشت میتواند در ترابط با همان نوع نگاه پیشین مورد ارزیابی قرار گیرد.
- اسماعیل کارا در دفتر انتشارات درگاه؛ سال ۲۰۱۵
اندیشه معاصر اسلامی
پرسش: از نخستین انتقاداتی که در این حوزه مطرح کرده اید تقریبا ۳۰ سال می‌گذرد. در این بازه آیا مواجهات علمی با موضوع اندیشه مدرن اسلامی تغییر یافته است؟ پژوهش های اخیر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
میتوانم بگویم که برخی پیشرفت‌های جزئی و بهبودهایی که در کارها مشاهده میشود در سطحی نیست که بتوانم آنها را مهم بدانم. نه از منظر روش نشاختی و نه از جهت محتوایی. وقتی هم که بازه زمانی طولانی ای که پشت سرگذاشته شده را در نظر بگیریم این وضعیت بیشتر به چشم می‌آید. به نظرم پژوهش‌های انجام شده در ترکیه از این منظر دارای مشکلات بیشتری هستند. به نظر من میان حضور افراد محافظه کار و متدین در دانشگاه ها، محیط‌های فکری و رسانه‌ها با وجود سهم مثبتی که در این مساله می‌توانند داشته باشند و یا تلاش های جدی و تعمق در موضوع، متاسفانه شاهد یک فاصله و خلا منفی هستیم. معتقدم که تکثر عددی پژوهش‌ها و نهادهای مرتبط با موضوع در این حوزه میتواند گمراه کننده باشد.
پرسش: گرایش انتقادی ای که شروع شروع کننده آن بودید…
به نظر من اندیشه معاصر اسلامی از یک سو بخشی احیا شده از کلیت اندیشه اسلامی است و از سویی دیگر دارای تفاوت‌های جدی با آن کلیت و حتی در موارد نشانه‌های گسست از آن گذشته را به همراه دارد. این اندیشه هم از سویی اندیشه‌ای برای بقاء در شرایط نوین و مبارزه ای مدافعانه را به همراه دارد و هم از سوی دیگر در تلاش برای تغییر چیستی و چهره خود و حتی امحاء خود پیشینش است. عرصه ای است که هم امکان‌های جدیدی را فراهم آورده و هم مشکلات فراوانی را به همراه داشته، دارای نقاط قوت و ضعف تو در تویی است. در ترکیه و جهان اسلام جریانات سنتی آن را صرفا یک انحراف و یک ضعف قلمداد کرده اند و جریانات اسلامگرا و رادیکال نیز از آن به عنوان صرفا تلاشی برای دستیابی به اسلام ناب، یک احیا و یک تجدید حیات متصور شده اند. هیچ کدام از این دو نوع نگاه این حادثه را به درستی و به تمامی روایت نمیکنند. برای همین است که به یک زاویه دید جدید و اندیشه انتقادی در این حوزه به شدت نیاز داریم.
دوگانه ای که متفکرین معاصر اسلامی تحت عنوان اسلام ناب – اسلام تاریخی ارائه کرده اند، هم به جهت روش شناختی و هم محتوایی دارای مشکلاتی بوده و عاری از تعمق فلسفی است. اندیشه بازگشت به منابع نخستین و عصر سعادت نیز همین طور است. این اندیشه های صرفا دارای جاذبه و نیز در برخی موارد جنبه های احیاگرانه هستند. از نظر روانشناختی هم کارکرد آسوده سازی را برای برخی به همراه دارند… این جنبه بهبودبخشی روانی شاید در مقیاس جوامع بزرگ به عنوان یک کارکرد مثبت نیز به چشم بیاید. اما باید توجه داشت که کل مساله این نیست؛ به نظر من خود این مساله که به راستی اندیشه هایی که روشنفکران جدید مسلمان ارائه می‌دهند تا چه حد همخوان با اسلام ناب و منابع اولیه اسلام است خود محل بحث است. این جریان تلاش دارد تا ما را محکوم به فهمی تک تیپ، منقبض و خوانشی رتوریک و عاری از تعمق از دین محکوم کند. اگر کمی نرم‌تر بگویم راه نجات و رهایی را در این نوع نگرش می‌بینند. چشم پوشی از تجربه تاریخ اسلام، نادیده گرفتن نهادها و اسلوب‌هایی که در یک فرآیند طولانی مدت و در جغرافیاهای متفاوت ایجاد شده، همچنین تضعیف سنت‌های علمی و هنرهای اسلامی نیز از دیگر جنبه‌های مشکل آفرین این نوع نگاه است. این نوع نگاه در واقع نگاهی عاری از یک کلیت و تصوری متجزی از تاریخ و علم و فرهنگ است. حتی ظرفیت فهم آنها از تجربه اروپای مدرن و پژوهش‌های مستشرقانه نیز بسیار معیوب بوده و ارتباطی که با آن برقرار می‌کنند در سطحی نازل قرار دارد. مرحله مندی بومی گری و جهانی گری نیز عملا نابود شده است.
من با در نظر گرفتن تجربه‌ای دو – سه قرنی و با این پیش فرض که این تجربیات نیز بخشی از تجربیاتی است که خودمان از سر گذرانده ایم قائل به مواجهه انتقادی جدی با این تجربیات و لزوم ارزیابی مجدد آنچه که گذشته است هستم و این نظرم را نیز بعضا با بیان هایی که گاه تند نیز میشود بیان میکنم.
نوع بینش به مساله اندیشه معاصر اسلام در غرب و جهان اسلام یا به عبارت دیگر تاریخ نگاری تاریخ اندیشه معاصر اسلامی از دیگر مسائلی است که من به نقد و تحلیل آن روی آورده‌ام. معتقدم که روش شناسی های موجود، زاویه دیدهایی که بر فضا مسلط هستند، عناوین مباحث و سلسله مراتب این عناوین و نیز تاویلات و توضیحاتی که بر سرزبان‌ها است کافی و یا در برخی موارد صحیح نیست. اما باید توجه داشت که این یک فرآیند است و نباید در جغرافیایی که محیط‌های علمی و فکری در ضعف به سر می‌برند انتظار داشت که این انتقادات و پیشنهادات به سرعت نتیجه مورد انتظار را از خود نشان بدهند. نباید از یاد برد که یک نقد علمی در واقع یک پیشنهاد و امکان جدید است.
البته آکادمیسین های غربی که در داخل یک پارادایم مشخص آکادمیک – سیاسی حرکت می‌کنند، نهادهای اندیشه ورز و نیز پژوهشگران مسلمانی که تلاش دارند تا در محیط علمی غرب جایگاهی برای خود دست و پا کنند نسبت به نظرات من و تغییر پارادایمی که انجام می‌دهم و پیشنهاد تغییر در مرکزیت اندیشه‌ها را دارم بسیار با احتیاط رفتار کرده و آنها را نادیده می‌گیرند. حتی کسانی که به این نظرات من آگاهی دارند نسبت به اذعان به این آگاهی شان یا اشاره به آثار من به عنوان منابع تحقیقی شان مصرانه پرهیز می‌کنند که البته این نوع رفتارهایشان امری قابل درک است.
پرسش: در جلد دوم کتاب “اسلام به مثابه یک مساله در ترکیه دوران جمهوریت” نیز که به تازگی منتشر شده است برخی نکات و موضوعات بنیادینی که برای سالیان متوالی به عنوان موضوعات مرکزی اندیشه معاصر اسلامی بوده است وجود دارد؟ آیا مساله لائیسیته در راس این موضوعات قرار دارد؟ در وضعیتی مشابه مساله دموکراسی نیز همچنان از جنبه های مختلف آن مورد بحث است؟شما از ابتدای فعالیت‌هایتان تاکید داشته اید که اسلامگرایی متجدد در ذات خود دارای یک نوع لائیسیته خاص بود که نسبت به آن نیز رویکردی مشوقانه داشت. اما این رویکرد در دوره جمهوریت با لائیسیته کمالیستی دچار گسست شد. اگر مباحث اندیشه معاصر اسلامی را اختصاصا در مورد ترکیه مورد توجه قرار دهیم، تحولات این کشور چه تاثیری در متعین تر شدن این مباحث داشت. و یا برعکس آیا تجربه ترکیه این مباحثات را مغلق تر کرده و با بن بست بیشتری مواجه کرد؟ با توجه به پژوهش هایی که در این حوزه داشته اید، نظرتان در این مورد چیست؟
اندیشه معاصر اسلامی، اسلامگرایی و گفتمان اسلام ناب دارای یک گرایش لائیک و جهت گیری به سوی سکولاریسم است. این در حالی است که به جهت مبنایی خواستار اسلامی‌تر شدن و دینی تر شدن امور بوده و در مخالفت با لائیسیزم و اندیشه های غرب مدرن نیز است.
این یک پارادوکس جدی در این گفتمان است که البته چندان مورد توجه قرار نگرفته و بر روی آن تحلیلی انجام نشده است. مندمج شدن دینی بودگی و لائیسیته دارای اسباب و علل متعددی است. یکی از این علل که شاید نخستین علت نیز باشد این است که اسلامگرایی نیز همچون دیگر جریان های فکری در جهان اسلام معتقد به لزوم همراهی دینی تر شدن امور با مدرن شدن آنها بود. و یا معتقد به امکان این امر و مدعی آن بود. چرا که برای جهان اسلام مدرنیزاسیون و یا اندیشه اصلاحات واسطه و ابزاری ضروری برای نجات دین و دولت و اندیشه بقا بود. آنچه مدرنیته را مباح می‌کرد نه خود آن که نتیجه و هدفی بود که حاصل از آن می‌شد. برای همین است که اندیشه اسلامی معاصر به موازات مخالفت با غرب/اروپای استعمارگر که از آن به دیار کفر و دارالحرب یاد می‌کند در پی راهی برای هماهنگی و ارتباط با اندیشه معاصر اروپایی است. به عبارت دیگر هم اندیشه اروپای دشمن و هم اندیشه اروپای مرجع تقلید هر دو به موازات هم توسعه یافته و خطوط مخالفت و خصومت با خطوط هماهنگی و ذوب در آن در یک نسق و تو در تو تداوم می یابند.
سبب دم قرابتی است که برخی از شاخه های اسلامگرایی به اندیشه “اصلاح در دین” دارند. مهم نیست که این گرایش را علنا به زبان بیاورند یا نه. در این کتاب به همراه مساله لائیسیته، مساله اصلاحات در دین را نیز مورد توجه قرار داده ام.
در تدریساتم و نوشته هایم چند شعار را به عنوان مثال مطرح میکنم: “قانون اساسی مان قرآن است”، “الحکم لله”، “اسلام دین عقل و منطق است”، “اقتصاد بازار در اسلام”، “اسلام در صلح با علم است” و “اسلامی سازی علوم”، “خورشید اسلام که بر اروپا طلوع کرده است” که منظور از آن این است که اروپای مدرن را اسلام ایجاد کرده است و تبار آن بیگانه از اسلام نیست… حال سوال اینجاست که آیا این شعارهایی که اندیشه معاصر اسلامی و جنبش های برآمده از آن آنها را با قدرت ترویج می‌کنند شعارهایی دینی هستند یا شعارهایی لائیک و سکولار؟
اندیشه و جنبس اسلامگرایی از ابتدای قرن بیستم به بعد به طور تدریجی بیشتر از سوی روشنفکران، ادیبان، دانشگاهیان و معلمانی یعنی کسانی که دارای تحصیلات مدرن (لائیک) بودند و نه تحصیلات مدرسی و دینی متشکل شده و پیش برده شد که همین امر نیز در تغییر زبان و منطق حاکم بر این جریان تاثیرگذار بود.
همین عامل نیز یکی از علل موثر در حرکت جریان رادیکال و روشنفکر جنبش اسلامگرایی در دوره پس از جنگ جهانی دوم و در ترکیه نیز از دهه ۱۹۶۰ به بعد به سوی استفاده از ادبیات مارکسیستی بود.
- اسماعیل کارا در اتاق کار خود در منزل؛ سال ۲۰۰۵
پرسش: اندیشه معاصر اسلامی در ترکیه و یا تجربه اندیشه اسلامگرایی ترکیه چه در سطح افراد و چه در سطح متون از سوی محیط‌های آکادمیک غربی چندان شناخته شده نیست. علل این موضوع را کمی صحبت کردیم. با توجه به آنچه گذشته به نظرتان چه چیزهایی تا کنون ناقص بوده و شاید پس از این چه کارهایی میتوان انجام داد؟
کارهای فراوانی در این موضوع میتوان انجام داد. خصوصا دانشگاهیانی که در غرب فعالیت می‌کنند باید به صورت مرحله‌مند دست به برخی پژوهش‌ها بزنند. مدتی است که وزارت فرهنگ و آموزش ملی و نیز برخی سازمان‌های دولتی بودجه هایی را برای این نوع پژوهش ها در نظر گرفته اند که البته نمیدانم در کجاها و به چه مقداری مصرف شده است. شاید بتوان با آنها نیز در این موضوع وارد مراوده شد. شاید بهتر باشد که ترجمه آثار دست اول به همراه فعالیت های پژوهشی فکری و دانشگاهی همچنین ترجمه محصولات ادبی به صورت همزمان پیش برود. همچنین با در نظر داشتن زبان مقصد و واقعیتها و اقتضائات های حوزه فرهنگی مقصد میتوان گزیده ها و یا پژوهش ها و نسخه های جدید آثار ارائه داد. آنچه مهم است توجه به این خلا، و پس از آن اهمیت دادن به آن و در ادامه با آغاز از مسیری درست تلاش برای پر کردن آن است.
مثلا در آمریکا مراکز پژوهشی ای وجود دارد که تجار ترک به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم در حال تامین مالی آنها هستند. این که این موسسات تا به امروز به صورت جدی به مساله ترجمه از منابع ترکی اقدام نکرده‌اند خود جای سوال و توجه است.
در عین حال از مهمترین حوزه های که دانشگاهیان و متفکرین ترک باید به آن توجه کرده و اهتمام ورزند ترجمه این منابع و پژوهش های انجام شده در آن حوزه به زبان های عربی و پس از آن فارسی و اردو و روسی است. این تنها اروپا و آمریکا نیست که ترکیه را نمی‌شناسند و خبری از ذخیره فکری و علمی آن ندارند بلکه جهان اسلام نیز ناآگاه از این مساله است. حتی در خود ترکیه نیز نسبت به این موضوع با یک ناآگاهی طرفیم… خصوصا از ۱۹۲۴ به بعد. البته برخی ترجمه هایی که در مصر انجام شده وجود دارد اما این ترجمه‌ها نیز بسیار محدود بوده و در مقداری نیست که فکر و ذخیره ای را منتقل کند.
همچنان که میدانید مسائلی از این دست کمی هم با توجه به جو حاکم تغییر می‌کنند. چرا که آنچه عادی است و کار را ماندگار می‌کند این است که خارجیان نیز بر روی ترکیه دست به پژوهش هایی از این دست بزنند. بعضی از این خارجی ها مشغول فعالیت در حوزه ترکیه هستند اما هیچ ترجمه قابل توجهی از زبان ترکی به محیط آکادمیک خود منتقل نمیکنند.
