مطالعات عثمانی
بُروسه‌لی، محمدطاهر (۱۲۷۸-۱۳۴۴ ق / ۱۸۶۱-۱۹۲۵ م)، زندگی‌نامه‌نویس و کتاب‌شناس ترک در اواخر عصر عثمانی. وی در بروسه (بورسا) به دنیا آمد (کورداکول، ۴۱۳؛ بانارلی، ۱۰۷۸). پدر بزرگش محمدطاهر پاشا از فرماندهان گارد ویژۀ سلطان عبدالمجید (سل ۱۲۵۵-۱۲۷۷ ق / ۱۸۳۹-۱۸۶۱ م) بود که همراه خانواده‌اش در شهر بروسه اقامت گزید. بروسه‌لی در همین شهر زاده شد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش به پایان آورد و وارد مدرسۀ نظام شد. به هنگام تحصیل در «مکتب ملکیۀ رشدیه» (مدرسۀ علوم سیاسی)، در حلقۀ درس خواجه علی نیکده‌ای در مدرسه خراجچی اوغلو نیز شرکت می‌کرد («دائرهالمعارف[۱] … ،VI / 452). پس از پایان آموزش متوسطه، وارد «مکتب حربیه» (دانشکدۀ افسری) شد و پس از اتمام آن در مدارس نظامی شهرهای گوناگون از جمله مناستر، اسکوپیه و سلانیک به تدریس تاریخ و جغرافیا پرداخت (بانارلی، کورداکول، نیز «دائرهالمعارف»، همانجاها).
وی به تصوف نیز دلبستگی داشت و از دوستداران محیی‌الدین ابن عربی بود. پدرش رفعت بیک که طبع شعر نیز داشت، در علاقه‌مندی بروسه‌لی به علوم گوناگون سخت مؤثر بود (همانجا). محمدطاهر پس از مدتی به مولانا حریری‌زاده ارادت ورزید و به طریقت ملامتیه پیوست (همان، VI / ۴۵۳) و از چهره‌های سرشناس این فرقه شد (رامزاور، ۱۱۸) و پس از درگذشت محمدنور عربی ملامی، شیخ اکبر ملامی جانشین او شد. در همین دوره به بررسی احوال متصوفان و دانشمندان علاقه‌مند شد و با آشنایی با نهضت نوپای ترک‌گرایی، کتاب «خدمات ترکها به علوم و فنون» را که حاصل این اندیشه و آن ایام است، نوشت («دائرۃالمعارف»، همانجا). وی در ۱۹۰۶م به تشکیلات زیرزمینی «جمعیت آزادی عثمانی» که به نام «وطن و حریت»، نیز مشهور بود، پیوست و از اعضای مؤسس آن شد؛ عضویت محمدطاهر در این جمعیت موجب جلب پیروان فرقۀ ملامتیه به این تشکیلات سیاسی شد. پس از اعلان مشروطیت دوم در ۱۳۲۶ ق / ۱۹۰۸ م جمعیت اتحاد و ترقی (ه م) او را نامزد نمایندگی مجلس کرد و از سوی مردم زادگاهش به مجلس مبعوثان راه یافت («دائرۃ المعارف»، بانارلی، کورداکول، همانجاها؛ کوران، ۲۵۷؛ رامزاور، ۱۳۳).
بروسه‌لی به عنوان نمایندۀ مجلس در شهر استانبول اقامت گزید و با بهره‌گیری از امکانات فرهنگی آنجا به تحقیق و پژوهش پرداخت؛ چنانکه بیشترین آثار خود را در آنجا نوشت و منتشر ساخت. وی را از پیشگامان شرح حال‌نویسی در ترکیه به شمار می‌آورند. محمدطاهر در برخی از مجامع علمی مانند «انجمن علمی ترک» و «انجمن تتبعات اسلامیه و ملیه» نیز عضویت داشت («دائرۃ المعارف»، VI / ۴۵۴). وی سرانجام در استانبول درگذشت و در زاویۀ عزیز محمود هدایی، واقع در اسکودار به خاک سپرده شد (همان، VI / ۴۵۵).
آثار: از محمدطاهر بروسه‌لی نزدیک به ۲۵ اثر کوچک و بزرگ به یادگار مانده، و بیشتر آنها به چاپ رسیده است که مشهورترین آنها عثمانلی مؤلفلری است. این کتاب دائرۃالمعارف گونه، شرح احوال و آثار دانشمندان و مورخان عثمانی از بدو تأسیس امپراتوری تا ۱۳۳۳ ق / ۱۹۱۵ م را در بردارد (کورداکول، ۴۱۴) و در ۳ جلد در فاصلۀ سالهای ۱۳۳۳ تا ۱۳۴۲ ق / ۱۹۱۵-۱۹۲۴ م در استانبول چاپ شده است. این اثر بعدها، با حروف لاتین نیز در استانبول به چاپ رسید (همانجا).
دیگر آثار او اینهاست: «خدمات ترکها به علوم و فنون»، که نخستین تألیف او نیز به شمار می‌رود و در ۱۳۱۴ ق / ۱۸۹۷ م چاپ شده است؛ «احوال و فضایل شیخ اکبر محیی‌الدین ابن عربی»، استانبول، ۱۳۱۶ ق / ۱۸۹۸ م؛ شرح حال مورخ معروف و جغرافیانگار، حاجی خلیفه («دائرۃالمعارف»، VI / ۴۵۷)؛ دلیل التفاسیر، دربارۀ علم تفسیر به انضمام فهرستی از تفاسیر قرآن کریم؛ زندگی‌نامۀ «حاج بایرام ولی» (همانجا؛ بانارلی، ۱۰۷۹).
از جمله آثار غیرچاپی اوست: «مناقب شیخ خواجه محمد نورعربی و بیان ملامت و احوال ملامتیه» دربارۀ زندگی و آثار مرشدش؛ «ترجمۀ احوال مشایخ و شاعران مناستر»؛ «مجموعۀ طاهر»، گزیده‌ای در تصوف، کلام، اخلاق و تاریخ؛ «احادیث شریف دربارۀ حسنین (ع) و ترجمۀ احوال آنها»؛ «احادیث شریف در فضائل امام علی (ع)»؛ «مجموعۀ ضروب امثال عربیه و فارسیه» («دائرۃالمعارف»، VI / ۴۶۰، برای آگاهی بیشتر از آثار او، نک : VI / ۴۵۶-۴۶۱).
مآخذ
Banarlı, N. S., Türk edebiyatı tarihi, Istanbul, 1971; Kuran, A. B., İnkilâp tarihimiz ve jon Türkler, Istanbul, 1945; Kurdakul, Ş., Şairler ve yazarlar sözlügü, Istanbul, 1985; Ramsaur, E. E., Jön türkler ve 1908 ihtilâli, tr. N., Ülken, Istanbul, 1972; Türkiye diyanet vakfı Islâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992.
علی‌اکبر دیانت
