مطالعات عثمانی
بُسْتان‌زاده، خاندانی از عالمان عثمانی در سده‌های ۱۰-۱۱ق / ۱۶-۱۷م. افراد این خاندان به دانش، قاضیگری و شیخ‌الاسلامی معروفند:
۱. مصطفى‌افندی
(۹۰۴-۹۷۷ق / ۱۴۹۹-۱۵۷۰م)، معروف به «بستان»، بنیادگذار خاندان (ثریا، ۴ / ۳۷۶؛ بروسه‌لی، ۱ / ۲۵۳)، حنفی مذهب و ملقب به مصلح‌الدین رومی (علی بن بالی، ۳۹۵؛ ابن عماد، ۸ / ۳۸۵؛ بغدادی، ۲ / ۴۳۵). او در قصبۀ تیره، از توابع استان آیدین در غرب ترکیه متولد شد (علی بن بالی، ثریا، بروسه‌لی، همانجاها). پدرش محمد (نک : EI۲)و به روایتی دیگر محمدعلی (ثریا، بغدادی، همانجاها) بازرگان بود. مصطفى در محضر استادانی مانند محیی‌الدین فناری، مولى شجاع و ابن کمال پاشا درس خواند و در زمرۀ عالمان درآمد (علی بن بالی، همانجا) و سپس مدرس شد و در مدرسۀ نوبنیاد «خاصگی» به تدریس پرداخت (ثریا، همانجا) و به ملازمت خیرالدین افندی، معلم سلطان سلیمان درآمد. وی در مدارس گوناگون بورسه و استانبول تدریس کرد و در سِمتهای قضا و قاضی عسکری روم ایلی و آناتولی به خدمت پرداخت؛ در ۹۵۸ق / ۱۵۵۱م در اختلاف میان رستم پاشا صدراعظم و حیدرپاشا به سبب صدور رأی به ضرر صدراعظم، از مقام خود معزول گردید و سرانجام، پس از برائت با شهریه‌ای معادل ۱۳۰ آقچه بازنشسته شد (علی بن بالی، ۳۹۵-۳۹۶؛ ثریا، همانجا) و در رمضان ۹۷۷ (علی بن بالی، همانجا) و یا به نوشتۀ بروسه‌لی (همانجا) در ۹۶۸ق / ۱۵۶۱م ــ که نادرست به نظر می‌رسد ــ درگذشت. شیخ‌الاسلام وقت ابوالسعود بر او نماز گزارد و در زاویۀ سید بخاری، واقع در بیرون دروازۀ ادرنه، در استانبول به خاک سپرده شد (علی بن بالی، ۳۹۶؛ بروسه‌لی، همانجا).
وی در کلام، تفسیر، هیأت و ریاضیات متبحر بود (علی بن بالی، ۳۹۸؛ کحاله، ۱۲ / ۲۸۰). آثاری چند از او در دست است: حاشیه بر تفسیر بیضاوی بر سورۀ انعام، حاشیه بر الاصلاح و الایضاح (ظاهراً از قاضی محمد عوامی در نحو)، حاشیه بر شرح الوقایه از صدر الشریعه در فقه حنفی، رسالۀ قضا و قدر، رسالۀ الجزء الذی لایتجزأ و نجاه الاحباب و تحفه ذوی الالباب در کیمیا (علی بن بالی، ۳۹۶؛ بروسه‌لی، ثریا، همانجاها؛ حاجی خلیفه، ۱ / ۴۵۰؛ بغدادی، همانجا). او را «شیخ لسان العرب و استاد فنون الادب» نیز خوانده‌اند (ثریا، همانجا).
۲. محمد بستان‌زاده
(۹۴۲- ۱۰۰۶ق/ ۱۵۳۵-۱۵۹۷م)، فرزند مصطفى بستان و از شیخ‌الاسلامهای سدۀ ۱۰ق/۱۶م. وی از استادان معروف زمان خود مانند عرب‌زاده، قاضی‌زاده و خواجه چلبی آموزش دید و به درجۀ ملازمت (دستیاری) رسید. در مدارس مختلف مدرس شد و سپس در مناصب قضای استانبول، قاضی عسکری روم ایلی، صدارت روم ایلی و قضای مصر خدمت کرد. در ۹۹۷ق/۱۵۸۹م شیخ‌الاسلام شد و پس از چندی معزول گردید و به مصر رفت. پس از آن، بار دیگر به شیخ‌الاسلامی منصوب شد (ثریا، ۴/۱۳۳؛ بروسه‌لی، ۱/۲۵۶). وی پس از درگذشت در صحن مسجد شاهزاده (شهزاده) در استانبول به خاک سپرده شد. ماده تاریخ درگذشت او «وفات بوستان» است. ترجمۀ احیاءالعلوم و شرح بر ملتقى از آثار اوست. وی به ۳ زبان عربی، فارسی و ترکی تسلط داشت و به آن زبانها شعر نیز می‌سرود (بروسه‌لی، همانجا).
۳. مصطفێ افندی
(۹۴۶-۱۰۱۴ق / ۱۵۳۹- ۱۶۰۵م)، فرزند دیگر مصطفێ بستان. وی مدرس، قاضی استانبول و صدر آناتولی و روم ایلی شد. پس از درگذشت، در آرامگاه پدرزنش احمد شمس‌الدین در قرامان به خاک سپرده شد (ثریا، ۴ / ۳۸۱).
۴. یحیى بستان‌زاده
(د ۱۰۴۹ق / ۱۶۳۹م)، فرزند محمد بستان‌زاده، و نوۀ مؤسس این خاندان. از تاریخ تولد و دوران کودکی او آگاهی دقیقی در دست نیست؛ ظاهراً تحصیلات مقدماتی را نزد پدرش گذراند، در حلب، گالاتا و بورسه مدرس شد، در ادرنه و استانبول به قضا پرداخت و در سمت قاضی عسکری روم ایلی و آناتولی خدمت کرد. پس از درگذشت، در جوار آرامگاه پدرش به خاک سپرده شد (بروسه‌لی، ۱ / ۲۵۷؛ ثریا، ۴ / ۶۳۶).
این آثار از او برجای مانده است: ۱. گل صد برگ، اثری منظوم به زبان ترکی دربارۀ ۱۰۰ معجزۀ حضرت پیغمبر(ص). در این اثر که در ۵ ذیحجۀ ۱۰۳۰ به پایان رسیده، پس از قصیده‌ای دربارۀ عثمان دوم ــ پادشاه وقت ــ دربارۀ معراج و اعجاز قرآن سخن رفته است. دو نسخۀ خطی از این اثر در کتابخانۀ سلیمانیه به شماره‌های ۳۳۸۶ و ۳۳۹۰ (ایاصوفیه) و یک نسخۀ دیگر به شمارۀ ۸۴۲ (سلیم آغا) نگاهداری می‌شود که نسخۀ اول احتمالاً به خط مؤلف است (بروسه‌لی، نیز ثریا، همانجاها؛ «دائرهالمعارف[۱]…»،VI / ۳۱۲ )؛ ۲. مرآه الاخلاق، کتابی است در علم اخلاق. این کتاب که به نام سلطان احمد اول نوشته شده، شامل ۲۴ باب است که در آن دربارۀ عبادت، صبر، شکر، شجاعت، دقت، ذکا، جدیت، جهد، رفتار نیک، وفا، عفت، تواضع و… بحث شده است. در این اثر منظومه‌هایی دربارۀ اخلاق به زبانهای ترکی، عربی، فارسی آورده شده است و همچنین با نقل قصص انبیاء و نمونه‌های اخلاقی از حوادث و شخصیتهای تاریخ اسلام بر محتوای کتاب افزوده شده است. یگانه نسخۀ آن که به خط مؤلف است و ظاهراً در رمضان ۱۰۲۲ / اکتبر ۱۶۱۳ به اتمام رسیده است، به شمارۀ ۳۵۳۷ جزو آثار ترکی کتابخانۀ دانشگاه استانبول نگاهداری می‌شود (همانجاها). ۳. تحفه الاحباب ( تاریخ وصاف)، شامل شرح حال مختصر ۳۰۰ تن از فرمانروایان اسلامی به زبان ترکی. این اثر که در ۱۲۸۷ق / ۱۸۷۰م در استانبول چاپ شده است، با عنوان دورو تاریخ (تاریخ روشن) نیز ساده‌تر شده، و توسط نجدت سکا اوغلو انتشار یافته است. ۴. فی بیان وقعه سلطان عثمان دوم، که مؤلف در آن داستان کشته شدن عثمان دوم معروف به گنج عثمان (عثمان جوان) را نقل کرده است. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ توپکاپی (شم ۱۳۰۵) نگاهداری می‌شود («دائره المعارف»، همانجا).
خاندان یحیى‌زاده‌ها از اعقاب این شخص هستند (ثریا، همانجا).
مآخذ
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، ۱۳۳۳ق؛ بغدادی، هدیه؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه )، استانبول، ۱۳۱۶ق؛ حاجی خلیفه، کشف؛ علی بن بالی، «العقد المنظوم فی ذکر افاضل الروم»، همراه الشقائق النعمانیۀ طاش کوپری‌زاده، بیروت، ۱۳۹۵ق / ۱۹۷۵م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربیه؛ نیز:
EI ² ; Turkiye diyanet vak f i Islam ansiklopedisi, Istanbul, ۱۹۹۲.
نویسنده: علی‌اکبر دیانت
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
