نوعی از درآمد در نظام اداری و مالی عثمانی: آرپالیق

آرپالیق، یا آرپالِق، نوعی خاص از مقرری و درآمد نقدی یا جنسی در نظام اداری و مالی دولت عثمانی که به طرق و صور گوناگون نسبت به دوره‎های مختلف، به عنوان اضافه حقوق در هنگام اشتغال به خدمت، یا پس از بازنشستگی یا معزولیت و کناره‎گیری از کار، به عنوان حق بازنشستگی و برای تأمین زندگی به مأموران عالی‎رتبۀ اداری و علمای طراز اول پرداخت می‎گردید (قاموس ترکی؛ پاکالین I / 84، اسلام آنسیکلوپدیسی). این اصطلاح واژه‎ای است ترکی مرکب از «آرپا» یا «آرپَه» (یعنی جو) و پسوند «لیق» روی هم به معنی تحت‎اللفظی «پول جو». 
تا پیش از سدۀ ۱۰ق / ۱۶م در منابع تاریخی امپراتوری عثمانی، دربارۀ آرپالیق و اینکه از چه تاریخی و به چه منظوری وضع شده و به چه کسانی پرداخت می‎گردیده توضیحی نمی‎یابیم. منابع سدۀ ۱۰ق / ۱۶م نیز آگاهیهایی نسبتاً اندک و ناقص به دست می‎دهند، اما همان‎گونه که از عنوان و معنی تحت‎اللفظی آن برمی‎آید، این مقرری در آغاز به سواره‌نظام و یا کسانی که همیشه نیروی سواره برای گسیل به خدمت شاه آماده داشتند و یا به آنانی که به هر ترتیب ناگزیر از نگهداری اسب بودند جهت تأمین هزینۀ تعلیف و نگاهداری اسبان پرداخت می‎شد (پاکالین، I / 84). آرپالیق در نظام ملوک‎الطوایفی خاص عثمانی ریشه دارد و به مأموران شاغل در امور نظامی و علمایی که در سِمَت قضائی و نظایر آن انجام وظیفه می‎کردند پرداخت می‎شده است. با وجود این، دایرۀ شمولِ آرپالیق در آغاز بسیار محدود بود و فقط به این ۲ گروه تعلق می‎گرفت: ۱. ارکان نظامی مانند «ینی‎چری آغاسی»، فرماندهان نظامی و ملتزمین رکاب همایون؛ ۲. رجال علمی، مشتمل بر معلم پادشاه، شیخ‎الاسلام و قاضی عسکرها (اسلام آنسیکلوپدیسی). احتمالاً این مقرری در آغاز خاص گروه اول بوده، ولی بعدها شامل گروه دوم نیز گردیده و به‎ویژه در مورد گروه اخیر در مقیاسی وسیع عمل شده است. 
از نیمۀ سدۀ ۱۰ق /  نیمۀ سدۀ ۱۶م و به‎ویژه سدۀ ۱۱ق /  سدۀ ۱۷م، واگذاری آرپالیق عمومیت پیدا کرد و به پاس نشان دادن شجاعت در جنگ یا فعالیت در تأمین صلح و آسایش، حفظ و مراقبت از نواحی سرحدی، کوشش در عمران و آبادی قلاع و نظایر آن به وزرا، امرا، بیگلربیگیها، دفترداران و نشانچیها اعطا می‎شد (پاکالین، I / ۸۴). از آنچه در تاج‎التواریخ آمده مسلم می‎گردد که هدف از برقراری آرپالیق، گذشته از موارد مذکور، تأمین مخارج اضافی صاحبان آن بوده است. سلطان سلیمان قانونی (۹۲۶-۹۷۴ق / ۱۵۲۰-۱۵۶۶م) برای سیدابراهیم افندی، از علمای گرانقدر زمان و مفتی سابق شهر آماسیه، ۰۰۰‘۵۰ «آقچه» آرپالیق تعیین کرد. مفتی با بیان اینکه «ریاضت‎کش نیستم که نان جو بخورم و جز مسجد به جایی نمی‎روم که مرکب‌سوار شوم، بنابراین، «جو» مرا به چه کار آید» از پذیرفتن آن خودداری کرد. اما صدراعظم، ابراهیم پاشا، که مأمور ابلاغ فرمان شاه بود، یادآوری کرد که آرپالیق تعبیری بیش نیست و پرداخت آن به منظور تأمین هزینۀ خدام و درویشان و اطرافیان شماست (سعدالدین، ۲ / ۵۶۴). آرپالیق معمولاً بدین‎گونه اعطا می‎گردید: بخشی از درآمد یک یا چند ناحیه (پاکالین، I / 84، قس: مینورسکی، ۳۱) یا قسمتی از «عایدات شرعی» (مصطفى نوری، نتایج‎الوقوعات، ۳ / ۸۷، به نقل از اسلام آنسیکلوپدیسی) به یک یا چند نفر واگذار می‌شد و دارندگان آرپالیق، که «متصرف» نامیده می‎شدند، اگر از معزولان بودند «بر وجه آرپالیق» و اگر از منصوبان بودند «بر وجه ضمیمه» آن را دریافت می‎کردند (پاکالین، I / ۸۴). برقراری این مقرری معمولاً با صدور فرمان شاه و فرستادن خلعت انجام می‎گرفت (همانجا). گاهی نیز آرپالیقهای یک یا دو متصرف با یکدیگر معاوضه می‎شد. 
مقدار آرپالیق برای رجال علمی، سالانه حداکثر ۷۰ هزار آقچه و برای سران ینی‌چری و سایر امرای نظامی ۵۸ هزار آقچه (اسلام آنسیکلوپدیسی، به نقل از کنه‌الاخیار، برگ ۸۶، ۹۱) و برای مأموران سطح پایین و کارگزاران دربار ۱۹۹۹۹ آقچه بود (پاکالین، I / 85). باید دانست که آرپالیق نه با «آرپابها» که زیر نظر «آرپا امینی» [مسئول تدارکات اصطبل] (فریدون‎بیگ، ۱ / ۴۷۲) برای تأمین جو مورد نیاز اصطبل تعیین می‎شد و نه با مالیاتی به همین نام که خسروپاشا در قرن ۱۱ق / ۱۷م وضع کرده بود، ارتباطی ندارد (همانجا). 
از آنجا که میزان آرپالیق با گذشت زمان افزایش می‎یافت و بدون رعایت ضوابط خاص به اشخاص مختلف داده می‎شد، اندک‎اندک، موجبات ضعف بنیۀ مالی و اجتماعی و نظامی دولت عثمانی را فراهم ساخت (اسلام آنسیکلوپدیسی، به نقل از قوچی‎بیک، رساله، ۴۷۰ به بعد). از سوی دیگر دارندگان آرپالیق اغلب از ادارۀ امور آن عاجز بودند، و ناگزیر ادارۀ آن را به کسانی که در اصطلاح «نایب» خوانده می‎شدند واگذار می‎کردند و در برابر این خدمت حقوقی ثابت و یا بخشی از عایدات حاصله، که معمولاً ۱/۵ اصل آرپالیق بود، به آنان پرداخت می‎شد (جودت، ۴ / ۲۹۲). 
ضعف بنیۀ مالی، ظلم بیش از حد دارندگان و به‎ویژه ناشایستگی نایبان آرپالیقها و سوءِاستفاده‎های متعدد موجب شد که در سدۀ ۱۲ق /  ۱۸م رسم آرپالیق برای نظامیان و سایر اشخاص غیر از علمای دینی و قضات، ملغى گردد (همانجا) و به جای آن مقرری ثابتی به نام «طریق معاش» برای معزولان و بازنشستگان تعیین شود (اسلام آنسیکلوپدیسی). بعد از تنظیمات، با تشکیل صندوق بازنشستگی، برای علما نیز حقوق و مقرری تعیین شد که حتی بعد از فوت نیز به افراد خانوادۀ آنان پرداخت می‎گردید. پس از اعلان مشروطیت «طریق معاش» و اساساً استفاده از امتیاز آرپالیق ملغى و به جای آن حقوق بازنشستگی برقرار شد (پاکالین، I / 86).

مآخذ

اَسترآبادی، مهدی، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۱ش، ص ۱۷۴؛ اسلام آنسیکلوپدیسی؛ جودت، احمد، تاریخ، استانبول، ۱۳۰۹ق، ۴ / ۲۹۱، ۲۹۳؛ سعدالدین، خواجه‎محمد، تاج‎التواریخ، استانبول، ۱۲۷۴ق؛ فریدون‎بیگ، منشآت السلاطین، استانبول، ۱۲۷۴ق؛ قاموس ترکی؛ مینورسکی، ولادیمیر، تاریخچۀ نادرشاه، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران، ۱۳۱۳ش، ص ۳۰؛ نیز:

Pakalin, M. Z., Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlūgū, Istanbul, 1946. 

نویسنده: علی اکبر دیانت

منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی