مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: فروپاشی امپراتوری عثمانی آسان نبود، انحطاط و فروپاشی امپراتوری عثمانی در پایان یک روند طولانی با ترکیب بسیاری از دلایل داخلی و خارجی اتفاق افتاد.
دوره زوال که از اواخر قرن هفدهم آغاز شد وقتی به قرن نوزدهم رسید دیگر به یک دوره فروپاشی تبدیل شده بود، به طوری که دولت عثمانی حتی نمی‌توانست استقلال خود را حفظ کند. در نتیجه این وضعیت، اصطلاح “مرد بیمار” که در سال ۱۸۵۳ توسط تزار روس نیکلاس اول برای توصیف امپراتوری عثمانی به سفیر انگلیس در کشورش استفاده شد، نمونه بسیار مهمی از نظر خلاصه وضعیت سقوط امپراتوری عثمانی در این دوره است. تورم ایجاد شده در نقره، تجارت در آن سوی دریاها، حمل و نقل دریایی و تحولات در فناوری اسلحه‌های گرم حوادثی هستند که نظم سیاسی اجتماعی عثمانی را متزلزل می‌کند. علاوه بر این، خراب شدن سیستم اهدای زمین به ماموران دولتی در کشور، آشفتگی در بالکان و آناتولی ابعاد جدیدی به این روند بد اضافه کرد.
اولین نمونه مشخص از فروپاشی نظم کلاسیک عثمانی شکست اینه‌باهتی در ۷ اکتبر ۱۵۷۱ است.
در نتیجه این شکست، امپراتوری عثمانی تسلط اقتصادی و سیاسی خود را در مدیترانه یعنی در کشورهایی مثل مصر، شمال آفریقا و لبنان از دست داد و قدرت‌های اروپایی شروع به تسلط بر این مناطق کردند. دلیل مهم دیگر وخامت نظم عثمانی این است که دو کشور اتریش و روسیه که ساختارهای کشت و صنعت آنها تغییر و تقویت شده است، وارد روابط اقتصادی دریای مدیترانه شدند. به همین دلیل، این کشورها شروع به یک جنگ فعال و سیاست توسعه اقتصادی در منطقه مدیترانه و بالکان کردند. دو توافق مهم شاخصه‌های مشخص این سیاست توسعه است.
اولین آنها توافق نامه کارلویتس است که در سال ۱۶۹۹ با اتریش امضاء شد. با توافقنامه کارلویتس، امپراتوری عثمانی قدرت سابق خود را در برابر کشورهای اروپایی از دست داده و وارد یک دوره انحطاط نظامی شد.
دومین توافق نیز توافق کاینارجای کوچک است که در سال ۱۷۷۴ با روسیه امضاء شد. با این قرارداد روسیه به عنوان محافظ ارتدوکس‌های عثمانی شناخته شد. این رویداد همچنین به عنوان یک نقطه تسریع در انحطاط عثمانی محسوب می شود.
اولین پیشنهادهای دولت عثمانی در برابر این فروپاشی نیز پیشنهادهای آینده نگرانه‌ای نبودند که بتوانند تغییر در جامعه و جهان را به دلایل واقع بینانه تشخیص دهند. درک عقب ماندگی در امپراتوری عثمانی در قرن هجدهم به دست آمد. برتری صنعت اروپاییان همچون تکنیک‌های جنگی آنها برای عثمانی‌ها آشکار شده بود و از این دوره به بعد تلاش‌ها برای اصلاحات در امپراتوری عثمانی آغاز شد. قبل از اینکه به دلایل فروپاشی امپراتوری عثمانی بپردازیم، نکته مهم دیگری که باید بر آن تأکید کنیم این است که دیدن دلایل انحطاط دولت عثمانی به صورت مستقیم یا کامل از پنجره اداره دولتی و یا تلاش برای ارزیابی آن فقط در چارچوب سیاست و جنگ اشتباه و نادرست خواهد بود. در این زمینه، ارزیابی انحطاط عثمانی در گستره الگوهای کلی تاریخ جهان و مقایسه آن با معاصران آن ضروری است.
دلایل اقتصادی که عثمانی را نابود کرد
اکتشافات جغرافیایی
اولین تأثیرات منفی بر امپراتوری که می‌توانیم از نظر اقتصادی مهم بدانیم با روندی به نام اکتشافات جغرافیایی متولد شد.
اکتشافات جغرافیایی
اکتشافات جغرافیایی که منجر به از دست رفتن اهمیت مسیرهای تجاری قدیمی عبور کرده از مرزهای امپراتوری عثمانی شده بود، هم باعث کاهش درآمدهای مالیاتی و هم نابودی زندگی تجاری در شهرهای موجود روی این جاده‌ها شد.
انقلاب صنعتی
به لطف اکتشافات جغرافیایی، کشورهای اروپایی به منابع نامحدودی از مواد اولیه و فلزات گرانبها دست پیدا کردند. این وضعیت که منجر به ظهور انقلاب صنعتی در اروپا شد، کشورهای اروپایی را به سمت برتری اقتصادی فراتر از امپراتوری عثمانی سوق داد. این برتری اقتصادی سریعا برتری نظامی و سیاسی را با خود به همراه آورد.
سیستم اراضی عثمانی
مشکلات مالی موجود در امپراتوری عثمانی و کاهش منابع مالیاتی، پایان سیستم تیمار (اهدای زمین به عنوان دستمزد برای خادمان دولت و طرف قراردادهای پروژه‌های دولتی) را به وجود آورد که یکی از ارکان اصلی سیستم اراضی در عثمانی بود. امپراتوری عثمانی با اجرای سیستم کشاورزی مالیاتی که می توانست سریع‌تر به نیازهای نقدی پاسخ دهد، حقوق مالیات خود در مناطقی خاصی را به افرادی که کشاورز مالیات نامیده می‌شدند در ازای دریافت پول نقد فروخت. این وضعیت هم باعث تخریب قدرت مرکزی و هم افزایش نارضایتی در بین مردم شد.
کاپیتولاسیون‌ها
کاپیتولاسیون‌ها بدون شک ویران کننده ترین تأثیر را در اقتصاد امپراتوری عثمانی داشتند. کاپیتولاسیون‌ها که به منظور احیای زندگی تجاری در دوران قدرت امپراتوری عملی می‌شد، با تضعیف امپراتوری ابزاری برای بهره‌برداری و استثمار عثمانی‌ها شد. به ویژه پیمان تجاری عثمانی و انگلیس که در سال ۱۸۳۸ امضا شد، آخرین نکته در کاپیتولاسیون‌ها است. با این پیمان، چارچوب‌های محدود کننده فعالیت‌های تجاری بیگانگان در امپراتوری عثمانی به طور کامل برداشته شده و به این صورت اقتصاد عثمانی ضربه بزرگی را متحمل شد. در حالی که کشورهای اروپایی در این دوران سیاست‌های مرکانتیلیستی را برای افزایش صادرات، کاهش واردات و محافظت از تولیدات داخلی خود در مقابل رقابت خارجی اعمال می‌کردند، امپراتوری عثمانی به دلیل کاپیتولاسیون‌ها اقدامات دقیقا برعکس این را اعمال می‌کرد. اقتصاد عثمانی که در تلاش برای حفظ مصرف کننده به جای تولید کننده بود، برعکس اروپای مرکانتیلیست هدفش را بر این گذاشته بود که بجای سود، کالاهای موجود در بازار را افزایش دهد. در حالی که واردات بخاطر کاپیتولاسیون‌ها مورد حمایت قرار می‌گرفتند، از صادرات هم در سایه مالیات بسیار زیاد جلوگیری می‌شد. در چنین فضایی که کاملا بیخیال رقابت خارجی شده است، تولید داخلی به طور کلی سقوط کرده، صادرات فقط به مواد اولیه محدود شده و در بسیاری از محصولات وابستگی به واردات ظهور کرده است. کاپیتولاسیون که اجازه جمع آوری سرمایه و سرمایه گذاری در امپراتوری عثمانی را نمی‌داد، امپراتوری را به انبار مواد اولیه ارزان و بازار آزاد اروپا تبدیل کرده بود.
بدهی خارجی
امپراتوری عثمانی اولین بدهی خارجی خود را در سال ۱۸۵۴ طی جنگ کریمه دریافت کرد. امپراتوری عثمانی که پیش از این در برابر قرض کردن مقاومت می‌کرد بعد از این اولین بدهکاری دیگر مقاومت خود را شکسته و به صورت بی‌احتیاط، بدون حساب و کتاب و تحت شرایطی فراینده بدهی‌های خارجی خود را ادامه داد. به این صورت، بدهی‌های خارجی به یکی از دلایل مهم هدایت عثمانی به سمت فروپاشی تبدیل شدند. علاوه بر این، استفاده از این بدهی‌های خارجی نه برای سرمایه گذاری و اهداف توسعه بلکه برای تأمین مخارج جنگ و استفاده در هزینه‌های نمایشی باعث شد که دولت بعد از مدتی حتی نتواند سود بدهی‌ها را هم پرداخت کند. سرانجام، با تشکیل اداره بدهی‌های کلی که در سال ۱۸۸۱ توسط کشورهای طلبکار تأسیس شد، بخش عمده‌ای از درآمد دولت عثمانی تحت کنترل درآمد.
دلایل اجتماعی و اداری
این ناموفقیت‌ها که در زمینه اقتصادی در امپراتوری عثمانی تجربه شده بود، در اداره و مدیریت، نهادهای دولتی، ساختار اجتماعی و فرهنگی و تقریباً در همه حوزه‌های فعالیت‌های حکومتی یک روند بزرگ پسرفتی را آغاز کرد.
پادشاهان ناکارآمد
جمله معروف “وقتی سلاطین خوب به قدرت رسیدند، دولت پیشرفت کرد و وقتی سلاطین بد به قدرت رسیدند، دولت شروع به زوال کرد” یک توضیح کاملاً سطحی است زیرا شرایط اقتصادی و تاریخی را نادیده گرفته و وضعیت را در چارچوب سلطان خوب- سلطان بد خلاصه می‌کند. با این حال، از آنجا که امپراتوری عثمانی یک سیستم حکومتی کاملاً مطلق گرایی داشت، کاملا روشن است که توانایی سلاطین در اداره دولت بر سرنوشت دولت تأثیر بسزایی داشت. اما بزرگنمایی این وضعیت و اولویت دادن به آن در مقابل شرایط تاریخی – اجتماعی صحیح نیست. دیدن دلیل سقوط و فروپاشی یک امپراتوری بزرگ از روی کمبودها و ناکامی‌های اداری، بدون شک به معنی چشم پوشی از پارامترهای تاریخ جهان خواهد بود.
قیام‌ها
مشکلات اقتصادی سایه انداخته بر روی امپراتوری عثمانی و بی عدالتی موجود در دولت علیه مردم، ثبات اجتماعی را در سرزمین‌های عثمانی بر هم زد و همزمان با انحطاط، امپراتوری عثمانی مجبور شد با بسیاری از شورش‌های اجتماعی دست و پنجه نرم کند. یکی از مهم‌ترین این‌ها، قیام‌های جلالی در طول قرن هفدهم در آناتولی می‌باشد. همچنین تخریب نظم اقتصادی با هموار کردن مسیر برای تضعیف اقتدار دولت در روستاها و شهرها شده و موجبات گسترش برخی موارد بی‌نظمی مانند راهزنی را فراهم نمود.
جنگها
دولت عثمانی کشوری بود که از زمان تأسیسش دائما مجبور به جنگ بوده است. کشوری که در ابتدا برای رشد و گسترش و بعداً برای محافظت از مرزهای خود مدام می‌جنگید، در اواخر حکومتش نیز به ویژه در مقابل سیاست امپریالیستی روسیه علیه این کشور، مجبور به مبارزه شد. این جنگها که سالها به طول انجامید و بیشتر منجر به شکست می‌شد، خسارات مادی و معنوی زیادی برای امپراتوری عثمانی به همراه داشت.
ملی گرایی
دلیل دیگر فروپاشی دولت عثمانی ملی گرایی است. جنبش‌های ملی گرایی که با انقلاب فرانسه آغاز شد، پیامدهای بسیار منفی برای یک امپراتوری چند ملیتی مانند امپراتوری عثمانی داشت. شورش‌های ملی گرایانه در بالکان، به ویژه شورش‌های صربستان و یونان باعث شد که این کشور برای مدت طولانی سرگرم این موضوعات شده و در نهایت به سمت نابودی سوق داده شود.
انقلاب روشن‌فکری
دولت عثمانی خارج از فرایندهای توسعه و تغییر مانند رنسانس، اصلاحات و روشن‌فکری که از آغاز عصر جدید در اروپا آغاز شده بود، ماند و این وضعیت نقش مهمی در انحلال امپراتوری عثمانی داشت. برخلاف دنیای غرب، عثمانی‌ها به علوم مثبت اهمیت قائل نبودند و همچنان به سنت دینی و تعلیمات دینی پایبند بودند. سیستم تعلیم و تربیت عثمانی به جای فراهم آوردن عملکردی برای جوانان که بتوانند در زندگی اجتماعی و اقتصادی مثمر ثمر باشند، به طور کامل بر تعالیم دینی متمرکز بود و محتوای دینی فراهم می‌کرد. این وضعیت توسعه اقتصادی و اجتماعی را برای دولت تقریباً غیرممکن می‌کرد. غرب ابتدا با اومانیسم و رنسانس، فرد و خلاقیت را در مرکز قرار داده و سپس با انقلاب علمی در قرن هفدهم و با انقلاب روشنگری در قرن هجدهم، تحول فگر و فرهنگی بزرگی را ایجاد کرد. سرانجام، اروپا که انقلاب صنعتی را با مشارکت همه این فرایندها آغاز کرد بود، به “تمدن ماشین آلات” روی آورد. این کشورها که به لطف ماشین آلات روز به روز قویتر شده و رشد می‌کردند، تبدیل به کشورهای قدرتمند جهان شدند که در حوزه مواد اولیه ارزان قیمت استعمارگری کرده و به دنبال بازار برای کالاهای تمام شده خود بودند.
امپریالیسم فرهنگی
عامل دیگری که امپراتوری عثمانی را نابود کرده و قدرت‌های غربی را قادر ساخت تا به راحتی به امپراتوری عثمانی نفوذ کنند، امپریالیسم فرهنگی است. این کشورها به ویژه با هدف قرار دادن افراد غیر مسلمان، فرهنگ و زبان خود را از طریق مدارس ، بیمارستانها و موسسات مشابهی که در مناطق مختلف امپراتوری افتتاح کردند، گسترش دادند. این وضعیت منجر به ظهور ملی گرایی در میان غیر مسلمانان و افزایش خصومت با دولت عثمانی شد.
نتیجه
در نتیجه، امپراتوری عثمانی در برابر تحول و برتری کشورهای غربی ناکام مانده به دلیل یک امپراتوری چند ملیتی بودن در عصر ملی گرایی و دولت‌های ملی، تلاش برای حفظ اقتصاد کشاورزی در عصر صنعتی شدن و مدرنیزاسیون، و ناتوانی بروکراتیک منحل و نابود شد.
