معرفی و بررسی منابع ترکی مطالعه در تاریخ روابط عثمانی ـ صفویه

پایگاه مطالعات عثمانی: مقاله ای که در زیر میخوانید نوشته دکتر مصطفی ارواجی، استاد تاریخ دانشگاه قرامان اوغلو در ترکیه و ترجمه محرم قلیزاده است.

مقدمه[۱]

روابــط بیــن امپراطــوری عثمانــی و دولــت صفویــه در قرنهــای شــانزده و هفدهــم میــلادی در منازعات دامنه‌داری ســپری شــد. رقابت سیاســی میان دو قدرت مذکور، همچنان که در تاریخ سیاسی اسلام از دوره‌های مهــم جریــان انتقال رقابت شــیعه – ســنی از فــاز مذهبی به فاز سیاســی محســوب می‌شــود، بــه همــان میزان بخــش مهمــی از تاریــخ امپراطوری عثمانی را نیز شکل میدهد. به طور کلی و بر اساس اخبار منابع دست اول و در چارچوب برقراربودن مناســبات خصومت آمیز یا مسالمت آمیز، مناسبات میان دو دولت به هشت دورۀ مجزا تقسیم میشود.

.۱ دورۀ نخســت روابــط سیاســی و نظامــی میــان عثمانــی و صفویــه، از نخســتین یورش هــای شــاه اســماعیل اول صفــوی (۹۰۵) هجــری تا نبرد چالــدران طــول کشــید. در طــول ایــن دوره، تهاجمــات دولت صفویه به آناطولی رو به افزایش بود.

.۲ دورۀ دوم، دورۀ فعال شدن سیاست شرقی عثمانی محسوب میشود که از جنگ چالدران آغاز شد و تا عقد صلحنامۀ آماسیه (۹۵۱) هجری طول کشید.

.۳ دورۀ صلــح کــه از انعقــاد صلح آماســیه به مدت بیســت ســال ادامه یافت.

.۴ در دورۀ چهــارم از تاریــخ روابط عثمانی – صفویه، ســلطان مراد ســوم با اعــزام نیروهای عثمانــی به تصرف گرجســتان، آذربایجان و شــروان، آتش جنگ میان دو دولت را دوباره مشتعل کرد. این دوره نیز با عقد تفاهمنامۀ استانبول (۱۲ مارس ۱۵۹۰) بعداز دوازده سال خاتمه یافت.

.۵ دورۀ پنجم، دورهای توأم با صلح و آرامش بود و تا سال ۱۶۰۳ میلادی دوام آورد.

.۶ در دورۀ ششــم دوبــاره جنــگ و کشــمکش بــر روابــط میــان دو دولــت مورد بحث ســایه انداخت. این دوره نیز بعد از نه ســال در ۱۶۱۲ میلادی بــه ســر رســید. در طــول ایــن دوره شــاه عبــاس اول صفــوی با اســتفاده از فرصت به دســت آمده از تغییر ســلطنت در دربــار عثمانی، ضمن انجام عملیــات نظامــی ســریع، به کارگیــری تاکتیکهــای جاسوســی و ایجاد پیوند با دولتهای اروپایی علیه عثمانی، موفق شد تــا دوبــاره تبریــز، نهاوند و چند شــهر مرزی دیگــر را به قلمرو صفویه اضافه کند.

.۷ دورۀ هفتــم کــه بــاز هــم دورۀ جنــگ و جــدال محســوب اســت تــا ۱۶۳۹ میــلادی، یعنــی امضــای صلحنامــۀ قصــر شــیرین ادامــه یافــت. در ایــن دوره عثمانیهــا (بــه ویــژه در نتیجــۀ اهتمــام شــخصی سلطان مراد چهارم) تهاجمات گسترده ای را در حوزۀ عراق ترتیب دادند.

.۸ هشــتمین و آخریــن مرحلــه از مراحــل مختلــف تاریــخ روابــط عثمانــی – صفویــه، دورۀ آرامش بود که از امضــای قــرارداد صلح آماســیه آغاز شــد و تا ۱۷۲۲ میلادی ادامه یافت.

بــدون شــک در همــان دوره، وقایــع و حــوادث مهــم روابــط ایــران و عثمانی در منابــع تاریخی هر دو طرف مذکــور ثبــت شــده اســت. در مقالــۀ حاضــر تــلاش میشــود تــا از میان منابــع متنوع، به معرفی و بررســی منابع به زبان ترکی عثمانی پرداخته شود.

منابــع دســت اول بــه زبــان ترکــی عثمانــی که بــرای بررســی تاریــخ روابط عثمانــی – صفویــه قابل اســتفاده بوده و امروز نیز در دســترس هســتند را میتوان به گروه‌های زیر تقسیم کرد:

.۱ اسناد و مدارک آرشیوهای عثمانی

در رابطــه با فعالیت مریــدان صفویه و اقدامات نظامی خلفای تحت امر شــاه اســماعیل اول در آناطولــی، اســناد متنوعــی در بایگانــی توپ قاپی ســرای موجود اســت. هرچند بخشی از این اســناد تا امروز از سوی برخی از محققــان مورد اســتفاده قــرار گرفته[۲]، اما هنوز اســتفاده از ایــن منابع با غفلت محققان و مورخان مواجه شــده اســت. افزون بر اســناد مذکور، در آرشــیو عثمانــی متعلــق بــه نهاد نخســت وزیری ترکیــه[۳]، اســناد فرامین و دســتورهای بیشــماری نگهداری میشــود که به وقایع دورۀ مورد بحث یــا وقایع و اتفاقات دورههای بعدی تعلق دارد. مجموعههای دربردارنده فرامین مذکور به چند دستۀ مختلف قابل تفکیک هستند که به بررسی آنها پرداخته میشود:

الف) دفاتر احکام (مجموعه‌های فرامین و دستورها)

ایــن مجموعه‌هــا مشــتمل دســتورها و حکم‌هایــی هســتند کــه دربــارۀ

شــکایات مرجــوع و یــا مســائل مالــی، حقوقــی و اداری بررسی شــده در دیــوان همایــون صــادر شــده اند.[۴] از ایــن مجموعــه، دفتــر شــمارۀ ۷۰۹ در آرشــیو عثمانــی وابســته بــه نهاد نخســت وزیــری، در دورۀ بایزیــد دوم پدیــد آمــده اســت و از اینرو دربارۀ نخســتین دوره از روابط میان عثمانــی – صفویــه حاوی اســناد و فرامیــن مختلفی است.[۵] فرامین و دستورهای مندرج در این مجموعه بیــش از هــر موضــوع دیگــری انعکاســی از تبلیغــات صفویــه در قلمرو عثمانی اســت. در متن این فرامین از خانقــاه اردبیل با عنوان «طرف یــا جانب علیا» یاد شــده اســت. بخش دیگری از محتوای این مجموعه را دســتورهایی مبنــی بــر دســتگیری و قتــل هــواداران صفــوی با اعمال شــاقه و عدم اعطــای پناهندگی به اتبــاع ایرانــی کــه از ســوی صاحب منصبــان عثمانی صــادر شــده اســت در برمیگیــرد. همچنیــن متــن فرامیــن مقامــات عثمانــی بــه جاسوســان و عمــال خویــش برای زیر نظرگرفتن رخدادهای ایران در میان اسناد این دفترها مشاهده میشود.

ب) دفترهای موسوم به مهمه

دســتورها و فرامیــن صادرشــده از ســوی دیــوان همایــون دربــارۀ مســائل مختلــف، بــر اســاس درجــه و اهمیــت توســط ســالار دواتــداران (دیــوان قلمــی)[۶] یعنــی صاحــب عنــوان رئیس الکتــاب تفکیــک و در مجموعه هایــی موســوم بــه دفتــر مهمــه ثبــت میشــدند. در ایــن مجموعه هـا راجـع بـه تار یـخ مدنـی، فرهنگـی و نظامـی ایـالات و ولایـات غیرمرکـزی و نیـز وضعیـت تشـکیلات اداری امپراطـوری در ایـن مناطـق، اطلاعــات ارزشــمندی بــه دســت میآیــد.[۷] قدیمی تریــن دفتــر مهمــه در روابــط میــان دو دولــت، دفتــر شــمارۀ پنــج اســت. البتــه در همیــن خصــوص دفاتــر مهمــه بســیاری موجــود اســت. آخریــن دفتــر مهمــۀ ثبت شـده در میـان آنهـا، دفتـر شـماره۷۱ اسـت کـه در تار یـخ۲۵ربیـع الاول۱۰۰۲هجــری بــه ثبــت رســیده اســت.

تعداد دفترهای مهمه که به صورت مستقیم با حوادث ایران دورۀ صفوی مرتبــط هســتند قابل توجه اســت. احکام و فرامین منــدرج در این دفاتر، حوزۀ موضوعی گستردهای را تحت پوشش قرار میدهد که میتوان از آن میان به موضوع های زیر اشاره کرد:

.۱فرامیــن مرتبــط بــا اختلافــات و هــرج و مرجهــای مــرزی. ۲٫ وقایــع رخ داده در بغــداد، بصــره و شــهر زور. ۳٫ اخبــار مرتبــط بــا رفت و آمد ســفرا. ۴٫ تبلیغــات خلفــای صفویــه در آناطولی. ۵٫ پیوســتن برخــی از قبایل و طوایــف ترکمن آناطولی جرگۀ قزلباشــان، و ورود آنها به قلمرو صفویه. ۶٫ گردآوری نذور و صدقات از مردم آناطولی و بنام شــاه اســماعیل توســط مریــدان شــاه و ارســال وجــوه جمع آوری شــده به دربــار ایــران. ۷٫ فرامین و دســتورهای مرتبــط بــا امــرا و بیگ‌هــای در مقاطــع مختلــف، از دولت صفویــه یــا عثمانی روگردان شــده بودنــد. ۸٫ تحریم اقتصــادی ایران. ۹٫ شــورش هــواداران صفویــه در آناطولــی. ۱۰٫ تدابیــر اقتصــادی، نظامــی وسیاســی ســلاطین عثمانی برای لشکرکشــی بــه ایران. ۱۱٫ سیاســتها وچــاره اندیشــی های بــاب عالی بــرای حل مســئلۀ هواخواهــان صفویه در قلمرو عثمانی و همچنین دستورهای صادر شده در این راستا.[۸]

.۲مجموعه های منشآت

در ارتباط با مناسبات دیپلماتیک میان عثمانی و صفویه، مجموعه های متعــدد حــاوی منشــآت وجود دارد. مشــهورترین اثــر از میان این دســته از منابــع، منشــآت الســلاطین فریــدون احمد بیگ منشــی اســت. برخی از نامه های مکاتبه شده میان سلطان سلیم اول (یاووز) و شاه اسماعیل اول در ایــن مجموعه موجود اســت. محتوای این نامه ها بیشــتر متوجه تلاش دو سرکردۀ مذکور برای اثبات برتری خویش و تحقیر طرف مقابل است.

نویسنده یا نویسندگان دیگر مجموعه های منشآت مجهول هستند. شش مورد از این مجموعه ها در کتابخانۀ نور سلیمانیه و کتابخانۀ دولتی بایزید و یک مورد نیز در کتابخانۀ ملی پاریس[۹] نگهداری میشود.[۱۰]

.۳آثار تاریخنگاری

آثار تار یخنگاری پدیدآمده در دورۀ نخســت حیات سیاســی امپراطوری عثمانــی، بــه لحاظ محتوایی و ســبک زبان بهکاررفته در آنها به ســه نوع متفاوت تقســیم میشــود: نخســتین نــوع تار یخنــگاری عثمانی، شــامل آثاری اســت که شرح واقعه، ســیاحت یا دورۀ سلطنت یکی از سلاطین موضــوع بیشــتر آنهــا را شــکل میدهــد. غزواتنامه‌هــا، فتحنامه‌هــا، ســلیمنامه‌ها و ظفــرنامه‌هــا در زمــرۀ ایــن گــروه از آثــار تار یخنــگاری قــرار میگیــرد. نــوع دوم تاریخنــگاری ایــن دوره از امپراطــوری را آثــاری شــکل میدهــد که میتوان بــا عنوان عمومی «توار یخ آل عثمــان» از آن یاد کرد.

این آثار به بیان احوال و تاریخ فرد یا افرادی از اعضای خاندان سلطنتی عثمانی پرداخته و با زبان ترکی ســاده تألیف شــده اند. بالاخره آن دسته از آثار تاریخنگاری که نویسندگانشان تاریخ جهانی را موضوع اثر خویش قــرار داده و وقایــع امپراطــوری را در ذیــل تار یخ عمومی آوردهاند، ســومین نوع از آثار تار یخنگاری عثمانی را شکل میدهد. آثار تاریخنگارانی چون خواجــه ســعادتالدین، رمضــانزاده و جــلالزاده در ایــن دســته جــای میگیرد. دیگر نویســندگانی که در این حوزه قلم به دســت گرفتند، زبان ترکــی عثمانــی را در آثــار خویــش به صورت گســترده با کلمات فارســی و عربی آمیختهاند. در واقع آثار ایشان نوعی تار یخنگاری ادبی میباشد.[۱۱]

پــا به پــای ایجاد و تحکیم روابط سیاســی، اقتصــادی، نظامی، مذهبی و فرهنگــی میــان صفویه و عثمانی، منابع زیادی به زبان ترکی پدید آمد که هــر کــدام از آنها به صورت ویژه یا عام ابعاد مختلف این موضوع را نشــان میدهــد.بخــش زیادی از این آثار کــه در زمرۀ آثار تاریخنــگاری خاندانی جــای گرفتــه و بــا عنــوان «وقایــع نامه‌هــای عثمانــی» از آنها یاد میشــود، ســالها قبــل از ســوی جــان ر. والــش ( (John R. Walshمعرفی و بررســی شــده است.[۱۲] در ســال های اخیر نیز احمد یاشار اجاک((Ahmed YaşarOcak در مقالــه‌ای کــه آن را به ســمینار «روابط تاریخــی و فرهنگی ترکیه و ایــران» تقدیــم کــرد، از میــان آثار متعلق به دســتۀ مورد بحــث، تاریخ آل عثمــان اثــر ابن کمــال تاریــخ محمد پاشــا نشــانچی و تاریخ ســولاق زاده را معرفــی کــرد. البتــه گفتنی اســت که ارزش آن دســته از منابــع ترکی که وقایع یا دورۀ خاصی موضوع آنها قرار گرفته اســت، برای بررســی در روابط عثمانــی – صفویــه بــه مراتــب بیشــتر از وقایع نامه‌هــای موســوم بــه تاریــخ خاندانی است؛ زیرا گذشته از آنکه در این منابع جزئیات راجع به روابط دو دولت مذکور آورده شــده اســت، از ســوی مؤلفان این آثار توجه ویژهای نیــز بــه ارزش و اهمیــت تاریخی آن دوره شــده اســت. برای مثــال با وجود آنکه مصطفی گالیپولیایی در نصرتنامه، سفر جنگی سلطان مصطفی پاشــا لالــه (۱۵۷۷-۱۵۸۰م) را موضــوع کتــاب خویــش قــرارداده، امــا در بیست صفحۀ نخست، هر چند به طور مختصر به بررسی و تحلیل روابط عثمانــی و صفویه پرداخته اســت.[۱۳] به طور خلاصــه، آثار وقایع نگاری به لحاظ ماهیت موضوعی و سبک نگارش در دو گروه مجزا قابل شناسایی هستند: گروه نخست شامل تواریخ خاندانی و تاریخهای عمومی و گروه دوم شــامل آن دســته از آثار تاریخنگاری اســت که درباره موضوع ویژهای پدید آمده اند (غزواتنامه‌ها، نصرت نامه‌ها و .)…

الف) وقایع نامه‌های قدیمی

عنوان این آثار به این شرح است:

۱٫ توار یــخ آل عثمــان، (مولــف مجهــول.) ۲٫ توار یــخ آل عثمــان، عاشــق پاشــازاده. ۳٫ توار یخ آل عثمان، ابن کمال.۴٫ هشــت بهشــت، ادریسی بدلیســی. ۵٫ توار یخ آل عثمان، لطفی پاشــا. ۶٫ تار یخ رستم پاشا، رستم پاشــا. ۷٫ تاریخ نشــانچی، محمد پاشــا نشــانچی. ۸٫ طبقات الممالک و درجــات المســالک، جلال زاده (خواجه نشــانچی.)۹٫ تــاج التوار یخ، خواجــه ســعادت الدیــن افنــدی.۱۰٫ کنــه الاخبــار، مصطفــی علــی گالیپولیایی. ۱۱٫ تاریخ ســلانیکی، مصطفی افندی سلانیکی.۱۲٫ زبده التوار یخ، سید لقمان.

از میان آثار مذکور پیشگفته که در قرن شانزدهم میلادی پدید آمده اند، در دو مــورد نخســت از فعالیتهــای شــیوخ صفــوی تــا رو ی کارآمــدن شــاه اســماعیل اول بحــث شــده اســت. در دیگــر منابــع نیز دربــاره ظهور شــاه اســماعیل، نحــوۀ تصــرف تبریــز و گیلان از ســوی و ی و نیز تشــکیل دولت صفوی سخن به میان آمده است. در این آثار از حکومت صفوی بــا عنــوان «قزلباش فتنــهوش» یا «قزلباش بدمعاش» یاد شــده اســت. در مطالــب کتب مذکور ضمــن آنکه اطلاعاتی دربارۀ قتل ســنی مذهبها در ایــران و مبــارزۀ شــاه اســماعیل علیــه مذهب تســنن ارائه شــده، شــاه مذکور به دلیل این اقدامات، مورد مذمت نویســندگان قرار گرفته است.گذشــته از آن، از میــان صفحــات دو منبع نخســت، دســتیابی به متن نامه‌های مکاتبه شده میان سلطان بایزید ثانی، سلطان سلیم اول و شاه اســماعیل امکان پذیر اســت. با اینکه سیاســت دولت صفــوی در قبال همســایۀ غربی خویش در زمان ســلطان ســلیمان باشــکوه تغییر کرد، اما در وقایعنامه‌هــای ایــن دوره نیــز در ضمــن تفصیــلات مرتبــط بــا اخبــار و اوضاع داخلی ایران یا اخبار مرتبط با شــورش ترکمنهای هوادار صفویه در آناطولی، دیدگاه و موضع نویسندگان عثمانی نسبت به دولت ایران، تداعیگر ســنت و رو یۀ وقایعنگاران ســابق اســت. آثار وقایعنگاری پدید آمده در قرن هفدهم میلادی نیز به این شرح است:

.۱تار یــخ حســن بیــگ زاده.۲٫ صحایــف الاخبار، درو یــش احمد منجم باشــی. ۳٫ تار یــخ ســولاق زاده، محمــد افنــدی ســولاق زاده.۴٫ تاریــخ نعیمــا، مصطفــی نعیمــا.۵٫ تار یــخ پچــوی، ابراهیــم افنــدی پچــوی. ۶٫ فضلکه،کاتب چلبی.۷٫ زبده التوار یخ، مصطفی افندی صافی.

در ایــن آثــار نیــز همانند آثار متعلــق به قرن شــانزده و در مطالب مرتبط با وقایع و اخبار ایران، هیچگاه از لفظ «صفویه» اســتفاده نشــده و به جای آن عباراتــی چــون: ایران، دیار شــرق، عجــم و احوال قزلباش بــه کار رفته اســت. در منابع ذکرشــده (نگاشــته شــده در قرن هفده،) اخبار راجع به فعالیتهــای شــاه اســماعیل اول و خلفــای صفوی، از منابــع پدیدآمده در قــرن شــانزده نقــل قــول شــده و وقایــع و معاهــدات سیاســی و نظامــی به ظهور پیوســته در قــرن هفدهــم (میــان دولــت عثمانــی و صفویــه) بــا تفصیل بیشتری آمده است.

۴٫ آثار وقایع‌نگاری پدیدآمده در قرن های شــانزده و هفده میلادی از جمله غزواتنامه‌ها و ظفرنامه‌ها.

وقایع‌نگاری های ترکی منحصرشــده به موضوع یا واقعهای خاص شامل موارد زیر است:

.۱ســلیم‌نامه ها.۲٫ ســلیمان‌نامه، عبدالعزیــزافنــدی قراچلبــیزاده. ۳٫ ســفر عراقین [ســلطان ســلیمان] قانونی، ناصوح مطرقچی.۴٫ ســلیمان خــان نامــه، ســید لقمــان. ۵٫ شهنشــاه نامــه، ســید لقمــان. ۶٫ فرصــت نامــه، مصطفــی علــی گالیپولیایــی.۷٫ نصــرت نامــه، مصطفــی علــی گالیپولیایی.۸٫ شــرق ســفرلرینده سرخ ســر ایله واقع اولان احوال لری و شیروان دا عثمان پاشا ایله سرخ سرین مجادله لرینی بیان ائیله دیغی[۱۴]، ابوبکربــن عبــدالله.۹٫ غــزوات اوز دمیــر اوغلــو عثمــان پاشــا، حســین بن محمــد. ۱۰٫غــزوات اوز دمیــر اوغلــو عثمان پاشــا، محمد بــن عبدالعزیز وجودی لارندی.۱۱٫ شجعات نامه، محمد پاشا آصفی (دفتردار اعظم) .۱۲ظفرنامۀ ســلطان مراد خان، ابراهیم چاووش رحیمزاده.۱۳٫ گنجینۀ فتــح گنجــه، ابراهیــم چــاووش رحیــمزاده. ۱۴٫ غنچــۀ باغ مــراد، ابراهیم چاووش رحیمزاده.۱۵٫ شــاهنامۀ همایــون، محمد صبحی طالقیزاده..۱۶تاریخچــه، محمد صبحی طالقیزاده.۱۷٫ تبریزیه، محمد صبحی طالقـیزاده.۱۸٫ ظفرنامــۀ علــی پاشــا، نیــازی. ۱۹٫ ظفرنامــه، عبدالعزیز افنــدی قراچلبیزاده. ۲۰٫ تار یخ فتــح روم، عبدالرحمن حبری ادرنهای..۲۱تار یخ فتح بغداد، عبدالرحمن حبری ادرنه‌ای.[۱۵]

تمــام منابــع مذکور از ســوی نویســندگان معاصر یا متعاقــب خویش مورد اســتفاده قــرار گرفته اســت. همچنین با وجود اینکــه در این منابع تلاش شده تا نوعی قهرمان پروری صورت پذیرد، با این حال در رابطه با موضوع مــورد بحــث در ایــن مقالــه حــاو ی اطلاعــات مهــم و با ارزشــی هســتند.

محــض نمونــه تمــام اطلاعــات راجــع بــه اقدامــات نظامــی عثمانیهــا در قفقــاز را میتــوان از ایــن منابــع بــه دســت آورد. همچنیــن اطلاعــات فرهنگــی، آماری و جمعیتــی مردمان قفقاز و دیگر مناطق مرزی عثمانی با جزئیات بیشــتری در این منابع ثبت شده است.[۱۶] از سوی دیگر، متن برخی از نامههای مبادلهشــده میان صفویان و عثمانیها در منابع مورد بحث موجود است.آثــار تاریخنــگاری پدیدآمده در قرنهــای هفده و شــانزده میلادی دربارۀ وقایــع نظامــی، سیاســی و دیپلماتیــک ایــن دوره اطلاعــات راهگشــایی دارنــد. گفتنــی اســت کــه شــاهنامه نگار مخصوص ســلطان مراد ســوم، یعنــی لقمــان، از مهاجران ایرانی بوده اســت. با عنایت بــه اینکه یکی از مهمترین عرصه‌های عینیت فرهنگ ایران آن دوره شاهنامه‌ها هستند، اهمیت شاهنامه‌های ترکی نیز پوشیده نخواهد ماند.

۵٫ نسخه‌های خطی رساله های متفرقه

احمــد یاشــار اوجــاک پیــش از ایــن دو مــورد از این رســاله‌ها را برشــمرده اســت. نویســنده نیز ضمن همیــن تحقیق به رســاله‌ای کم حجم برخورد کرد که دربارۀ فتح تبریز نگارش یافته اســت. عنوان برخی از رســاله‌های متفرقــه کــه بــرای تحقیــق دربــارۀ تار یــخ روابــط عثمانــی و صفویــه قابــل استفاده است در ادامه میآید:

.۱ســیف الشــرع المســلول علی شــاه احمری الرئیس الزندیق المشــهور، مولف مجهول..۲فــاروق دال لــه خصوصــا قزلبــاش طایفه ّ ســی حاقندا رســتم پاشــانین مکتوبو صورتی،[۱۷] مولف مجهول..۳تبریزین فتحی[۱۸]، ابراهیم چاووش رحیمزاده.

.۶سیاستنامه‌ها

بنابــر اطلاعات موجــود، در دورۀ مورد بحث در خصــوص روابط عثمانی – صفویــه دو سیاســتنامه نگارش یافته اســت. در منابــع قدیمی ذکری از ایــن دو منبــع به میان نیامده و در تحقیقــات تار یخی جدید نیز از آنها اســتفاده نشــده اســت. نخســتین سیاســتنامه، نوشــتۀ مصطفی علی گالیپولیایــی موســوم به نزهه‌الســلاطین اســت.[۱۹] و دیگری اثری اســت با عنــوان کتــاب المســتطاب که مؤلــف آن مجهول اســت.[۲۰] هرچند در دو منبــع فــوق، اطلاعــات تار یخی اساســی در خصوص وقایع ایــران موجود نیســت، امــا ضمــن راهکارهایــی ارائه شــده در آنهــا بــرای حــل مســئلۀ انحطاط سیســتم اداری، سیاســی و اقتصادی امپراطوری عثمانی که از نیمۀ دوم قرن شــانزده آغاز شــده بود، توجه ویژهای به بایدهای سیاســت شــرقی عثمانی شــده اســت. البته موضــع نویســندگان این آثــار در قبال مذهــب شــیعۀ امامیه که آن را با عنــوان «رافضی» خطاب قــرار داده اند، بیشتر به جای برخورد علمی و آ گاهانه، بر نقد شیوه و وضعیت شخصی وگروهــی نظامیــان عثمانــی در برخــورد بــا قزلباشــان مبتنــی اســت.[۲۱] از جمله، کتاب پچوی که جنگهای ســلیمان قانونی علیه صفویان را به نوعی بیمعنی تصور میکرد، یکی از منابع غنی مطرح است.[۲۲]

جــدای از ایــن مــوارد، کتابهــای جغرافیایــی و ســیاحتنامه‌ها بــرای تثبیــت نــام اما کــن یــا جزئیــات راجع بــه برخــی از وقایع تار یخــی حاوی اطلاعــات مهمــی هســتند. مهمتریــن نمونه‌هــای قابــل ذکر این دســته از منابع را میتوان به ترتیب زیر برشمرد:

.۱عمــده التوار یــخ، عبدالغفــار کریمــی..۲ســیاحتنامۀ اولیــا چلبــی، محمد ذیللی اوغلو..۳جهان نما، کاتب چلبی.

سخن آخر

در نهایــت گفتنــی اســت کــه روابــط عثمانــی – صفویــه بیشــتر در قالب رقابت سیاسی و به صورت خصومتآمیز برقرار بود. البته در تمام منابع به زبان ترکی عثمانی (مورد اشاره در مقالۀ حاضر،) تحت تأثیر سیاست عثمانــی مبنــی بــر تصاحب قیــادت و ر یاســت جهان ســنی مذهب، به پیروان تشــیع با عناوینی مانند «رافضیگری، زندقه و الحاد» اشاره شده و از همین رو دولت صفویه نیز در این منابع تحقیر و مذمت شده است.

در رابطه با ارزش منابع باید اشــاره شــود که در آرشــیوها و کتابخانههای متعلق به دورۀ عثمانی، اسناد و کتابهای بسیار باارزشی موجود است کــه برای مطالعــۀ تاریخ ایران در قرن های شــانزده و هفده میلادی بســیار مهم هســتند، اما هنوز ارزش این منابع از ســوی محققان ایرانی و ترک به صورت شایسته درک نشده است.

کتابنامه

·BABİNGER, Franz (2000), Osmanlı Tarih ve Yazarları ve Eserleri,Çev. C.Üçok, Ankara.

·BACQUE-GRAMMONT, J.L. (1987), Les Ottomans, Les Ottomanset leurs Voisins(1514-

·EBUBEKİR bin Abdullah, Şark Seferlerinde Surhser ile Vaki OlanAhvalleri ve Şirvan’da,Edinburgh Universty.

·ERAVCI, H.Mustafa (1998), Mustafa ‘Âli’s Nusret-nâme, (Basılmamış doktora tezi)

·ERAVCI, H.Mustafa (2001) “ Gelibolulu Mustafa ‘Âli’nin Nushatü’s- Selâtinde 1578-

·FLEİSHER, Cornell ( 1986) , Bureaucrat and İntellectual in the Otoman Empire, The

·GENÇ, Yusuf İhsan ve KARACA, İbrahim (1992), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi,

Historian Mustafa ‘Âlî (۱۵۴۱-۱۶۰۰), Princeton. Kitabu Mesâlihi’l- Müslimin ve Menafi’i’l- Mü’minin Hırzü’l- Mülük, TTK.yay.Ankara

·KÜTÜKOĞLU, Bekir (1993), Osmanlı-İran Siyasi Münasebetleri, İstanbul.

Osman Paşa ile Surhserin Mücadelelerini Beyan Eylediği, Ali Emiri Kütüphanesi,

·ŞAHİN, İlhan – EMECEN ,Feridun (1994), II.Bâyezid Dönemine Ait۹۰۶/۱۵۰۱Tarihli

·SAVAŞ, Saim (2002) , XVI. asırda Anadolu’da Alevîlik, Ankara. Tarih Kitapları, nr.366.

·TİETZE, Andreas ( 1975), Mustafa ‘Âlî’s Counsel for Sultans of۱۵۸۱. vol.I,II, Wien, Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.

·WALSH, J.R. (1962), “ The Historiograpfhy Of Ottoman-Safavid Relations in Sixteenth and Seventeenh Centuries” Historians of Middle East, eds, Bernard Lewis-P,M. Holt, Oxford University Pres, London

·YÜCEL, Yaşar ( 2002), Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar, Kitâb-ı Müstetâb