مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: ســابقه‌ى آشنایى و روابط ایرانیان و ترکان آسیاى صغیر به هزار سال قبل برمی‌گــردد. در طــول این دوران طولانى، دو ملت روابط بســیار پر فراز و نشــیبى را پشــت ســر گذاشــته اند. با وجود روابط طولانى میان دو ملت، ســابقه مطالعات مربوط به سلجوقیان آناتولى، عثمانى و ترکیه جدید در ایران چندان پربار و طولانى نیســت. با این حال، جاى خوشبختى است که از یکى دو دهه‌ى گذشته بدینسو مطالعات سلجوقى، عثمانى و ترکیه در ایران بیشتر شــده اســت. این امر، تا حد زیادى به گسترش چشمگیر مراکز و نهادهاى پژوهشــى و دانشــگاهى برمی‌گــردد. البته با وجود روند رو به رشد کارهاى پژوهشى، هنوز تا وضعیت مطلوب فاصله زیادى وجود
دارد. یکى از مشکلات پیشرو در این زمینه، مسأله‌ى زبان ترکى جدید و خط لاتین است. خوشبختانه دولت ترکیه در سال‌هاى اخیر با فراهم کردن فرصت‌هــاى مطالعاتى کوتاه مــدت براى دانشــجویان مقاطع تحصیلات تکمیلى ایران، گام مؤثرى براى حل مشــکل زبان برداشته است. اگر روند فعلى ادامه یابد و روابط دوستانه و برادرانه‌ى دو کشور تقویت شود، به طور حتم در آینده‌ى نزدیک شاهد گسترش بیش از پیش مطالعات سلجوقى و عثمانى و ترکیه در ایران خواهیم بود.
باز جاى خوشــبختى است که یکى از مشکلات اساسى یعنى دسترسى به منابع موجود در ترکیه در ســالهاى اخیر تا حد زیادى مرتفع شــده است. از آنجا که تقریبا تمام پژوهشــگران، اســتادان، ناشــران و مراکز اسنادى و کتابخانه‌هــاى ترکیه در شــبکه‌ى مجازى حضور فعال و مســتمر دارند و بســیارى از آثار خود را به رایگان در اینترنت دراختیار عموم قرار می‌دهند، کار پژوهشگران خارج از ترکیه بسیار سهل و آسان شده است. براى مثال از طریق اینترنت می‌توان به بسیارى از منابع و متون خطى و چاپى عثمانى و نیز به متن کامل تمامى پایاننامه‌هاى دانشگاهى ترکیه دسترسى یافت. حتــى متن pdf پایاننامه‌هایى که تنها یکى دو ســال از تاریخ دفاع آنها گذشــته نیز در اینترنت قابل دسترســى اســت. این در حالى اســت که در این در حالى اســت که ایرانشناسى متأســفانه روز به روز از رونق می‌افتد. دلیل آن نیز تفاوت رفتار ما با ترک‌ها در نحوه‌ى عرضه‌ى داشته‌هاى مکتوبمان به دیگران است.
پیشینه‌ى مطالعات عثمانى در ایران
مطالعات عثمانى در ایران، در یک تقســیم‌بندى کلى به ســه دوره تقسیم مىشود: دورهى قاجار، دورهى پهلوى، دورهى جمهورى اسلامى.
الف: روابط ایران و عثمانى از دورهى تیموریان و ترکمانان تا اواخر قاجاران روابطى غالبا ستیزه‌جویانه بود. در منابع تاریخى ایران، از دورهى تیمورى تا قاجار، بارها از عثمانى سخن رفته است و لذا مورخان این دوره‌ها در خلال آثارشان نخستین آگاهی‌ها از امپراتورى عثمانى را به خوانندگان خود ارائه داده‌اند. این مورخان اگرچه اثر مســتقلى درباره‌ى عثمانى تألیف نکرده‌اند، اما آثارشان مشحون از آگاهی‌هاى دست اول درباره‌ى عثمانى است. گذشته از این، وجود ده‌ها نســخه‌ى خطى از کتاب هشــت بهشــت بدلیسـى در کتابخانه‌هــاى ایران، نشــان از آن دارد که ایرانیان تلاش داشــته‌اند تا از طریق نوشته‌ى بدلیسى، از تاریخ دشمن خود، عثمانى، آگاهى کسب کنند. و اما نخســتین کارهاى جدى و ماندگار مربوط به عثمانى به دورهى قاجار برمی‌گــردد. در این دوره، رفت و آمد ایرانیان بــه قلمرو عثمانى و به‌ویژه عتبــات عالیــات، افزایش یافت. این امر به شــناخت واقعی‌تــر ایرانیان از عثمانى کمــک بیشترى کرد. تقریبا در تمام ســفرنامه‌هاى ایرانیانى که از مســیر عثمانى به اروپا و یا به حج رفته‌اند، و نیز ایرانیانى که به عتبات عالیات و یا به دیگر شهرهاى عثمانى نظیر استانبول رفته‌اند، آگاهی‌هاى فراوانى درباره‌ى اوضاع و احوال عثمانى وجود دارد. این آثار، در حکم منابع دست اولى هســتند که هنوز بر روى آنها کار جدى صورت نگرفته است. بــه این معنى که می‌توان از خلال این آثار تصویر ایرانیان از عثمانى را به خوبى بیرون کشید.
گذشــته از آثــار مذکور، اولین آثار مســتقل و جدى مرتبط بــا عثمانى در دورهى ناصرى (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق) ترجمه و تألیف شــد. این امر به دو دلیل بود: علاقه‌ى شــخص ناصرالدین شـاه به دانســتن تاریــخ و احوال ملل دیگر به ویژه ملل همســایه؛ و دوم تشــکیل دارالترجمه‌ى ناصرى در دربار ناصرالدین شاه. در همین دارالترجمه بود که به دستور ناصرالدین شاه اثر حجیم و ارزشمند هامر پورگشتال از سوى میرزا زکی‌خان علی‌آبادى در پنج جلد به فارسى ترجمه شد. و باز به دستور ناصرالدین شاه، تاریخ سلانیکى تنها چند ماه بعد از انتشار آن در استانبول، در تهران از سوى مترجم دربار به فارسى ترجمه شد.
در همین دارالترجمــه‌ى ناصرى، مترجمى به نام محمدعارف اسـپانقچى پاشـازاده کــه اهل عثمانــى بود، آثار متعــددى تألیف و یــا ترجمه کرد. بیشتر آثار او هنوز به صورت خطى اســت، اما یکى دو اثر او منتشــر شده اســت. بنابراین، نقطه‌ى آغاز مطالعات عثمانى در ایران به دورهى ناصرى بازمی‌گردد، ولى از آنجا که هنوز آثار تألیف و ترجمه شده‌ى آن دوره هنوز به طور کامل منتشر نشده، نمی‌توان فهرست کاملى از آنها ارائه کرد.
ب: بعــد از دورهى قاجار، در دورهى پهلوى نیز مطالعات مربوط به عثمانى جســته و گریخته دنبال شــد. نکته‌ى مهم اینکه بیشتر کارهاى صورت گرفتــه به نوعى در پیوند با ایــران و عثمانى بود. از کارهاى مهم می‌توان به آثار چند جلدى مرحوم عبدالحسـین نوایى اشــاره کــرد. وى در طول سال‌هاى متمادى با بیرون کشیدن اسناد و مکاتبات منشآت فریدونبیگ و منشآت حیدرایواوغلى در حدود ده جلد «اسناد و مکاتبات تاریخى ایران« از دورهى تیمورى تا ســقوط صفویه را منتشــر کرد. این آثار، راه را براى مطالعــات مربوط به روابط ایران و عثمانى تا حد زیادى فراهم کرد. علاوه بر آن، تعدادى پایاننامه در رشــته‌ى تاریخ به ویژه در زمینهى روابط ایران و عثمانى نوشــته شــد که تقریبا هیچ یک از آنها انتشار نیافت. به همین ترتیب، تعداد اندکى مقاله نیز به رشته‌ى تحریر درآمد.
ج: در سال‌هاى بعد از انقلاب اسلامى به ویژه در دو دهه‌ى اخیر، مطالعات مربوط به عثمانى تنوع و گســترش بیشترى یافته اســت. در این زمینه، نســلى از محققان جوان توجــه جدى به تاریخ عثمانى نشــان داده و آثار ارزشــمندى اعم از تألیف و ترجمه منتشــر کرده اند. در اینجا مرورى گذرا خواهیم داشــت به برخى از این آثار مهمى که در یکى دو دهه گذشــته منتشر شده است.
در زمینهى اســناد و متون می‌توان به این موارد اشــاره کرد: کتابى چهار جلــدى با عنوان اســناد و مکاتبــات تاریخى ایران (قاجاریه) به کوشــش محمدرضا نصیرى که در ۱۳۶۶منتشــر شده اســت. تمام اسناد این چهار جلد، اسناد آرشیو نخست وزیرى استانبول و مربوط به دورهى عثمانى است. در زمینهى اســناد عثمانى چند جلد کتاب دیگر هم منتشــر شده است. از جمله فهرســت اسناد تاریخى ایران در آرشیو صدارت عثمانى در استانبول تألیف محمود غروى. از این اثر تنها یک جلد آن منتشــر شد و بقیه انتشار نیافت. از کارهاى ارزشمند اسنادى باید به کتاب هفت جلدى گزیده اسناد سیاسى ایران و عثمانى نیز اشاره کرد که در طول چند سال از سوى اداره انتشــار اســناد وزارت امور خارجه در تهران منتشر شــده است. این هفت جلد حاوى اســناد وزارت خارجه درباره‌ى عثمانى در دورهى قاجار است. از سوى وزارت امور خارجه کتاب دیگرى هم با عنوان اسنادى از روند انعقاد عهدنامه‌ى دوم ارزنه‌الروم به کوشش نصراالله صالحى منتشر شده است. در ســال گذشته کتابى با عنوان اسناد سلطانى (اسناد آرشیو عثمانى درباره‌ى ایران) از سوى على موجانی و محمدعلى کاظم بیگى منتشر شد. از موجانى کتاب دیگرى هم با عنوان عتبات عالیات عرش درجات منتشر شده است. این اثر حاوى آگاهی‌هایى درباره‌ى عتبات و روابط ایران و عثمانى اســت.
در زمینهى متون عثمانى نیز برخى آثار ارزشمند منتشر شده است: از جمله محمدامیـن ریاحى با انتشار سفارتنامه‌هاى ایران تعدادى از سفارتنامه‌هاى مهم ایلچیان عثمانى را در اختیار پژوهشــگران عصــر صفوى قرار دادند. نصراالله صالحى نیز در چند سال اخیر اقدام به انتشار «مجموعه تاریخ ایران و عثمانى» کرده است. از این مجموعه تاکنون سه کتاب از سوى انتشارات طهورى چاپ شــده است: تاریخ عثمان پاشــا، تاریخ سلانیکى، روزنامه‌ى ســفر سلطان مراد چهارم به ایروان و تبریز و منزلنامه‌ى بغداد. اخیرا یکى از آثار مختصر و مفید ادریس بدلیسى به نام قانون شاهنشاهى نیز تصحیح شده و از سوى نشر میراث مکتوب منتشر شده است.
علاوه بر اســناد و متون، کتاب هاى مفیدى نیز درباره‌ى عثمانى به فارسى ترجمه شده است. از جمله: تاریخ عثمانى اثر اسماعیل حق اوزون چارشیلى دو بار از ســوى دو مترجم به فارســى ترجمه شــده است. نخست از سوى نوبخت و ســپس از سوى وهاب ولى. همین مترجم کتاب قفقاز و سیاست امپراتورى عثمانى اثر جمال گوگچه ترجمه و منتشــر کرده است. اثر مهم دیگرى که ترجمه شــده تاریــخ امپراتورى عثمانــى و ترکیه جدید تألیفاسـتانفورد شاو اســت که از ســوى محمود رمضانزاده به فارسى درآمده اســت. اثر فاروق سـومر با عنوان نقش ترکان آناتولى در تشکیل و توسعه دولت صفوى نیز از ســوى محمدتقی امامى به فارسى درآمده است. ظهور ترکیه نوین برنارد لوئیس از دیگر آثار مهم است. همچنین باید به اثر خلیل اینالجق با عنوان امپراتورى عثمانى، عصر متقدم ۱۳۰۰تا ۱۶۰۰ترجمه‌ى کیومـرث قرقلـو، و اثر داود دورسـون با عنوان دین و سیاســت در دولت عثمانى ترجمه‌ى داود وفایى و منصوره حسینى که هر دو از پژوهش‌هاى ارزشمند به شمار می‌آیند اشــاره کرد. به تازگى تاریخ معماری عثمانی اثر گادفری گودوین، سیاســت همگرایى عبدالحمید ّ دوم در رویارویى با غرب اثر احسـان ثریاسـرما، امپراتورى عثمانى در عصر دگرگونى تنظیمات اثر محمدسیدانلى اوغلو به فارسى ترجمه و منتشر شده است.
در زمینهى تألیف، نیز آثار کم و بیش ارزشــمندى منتشر شده است. زبان و ادب فارســى در قلمرو عثمانى، اثر محمدامین ریاحى، یابودهاى سفارت اســتانبول اثر خان ملک ساسـانى، ایران و عثمانى در آســتانه قرن بیستم اثــر رحیم رئیس نیا، مطالعاتى درباره تاریخ، زبان، فرهنگ آذربایجان اثر فیروز منصورى، جنگ انگلیس و عثمانی در بین النهرین (۱۹۱۴تا ۱۹۱۸م( و عواقــب آن در ایران اثرعباس میرزا فرمانفرمائیان، مشــروطه عثمانى اثر حسـن حضرتى، خاندان کرد اردلان: در تلاقى امپراتورىهاى ایران و عثمانى اثر شـیرین اردلان، احوال و آثار نقاشــان قدیــم ایران و برخى از مشاهیر نگارگر هند و عثمانى اثر محمدعلى کریم زاده تبریزى، در زمره تألیفاتى هستند که از سوى محققان ایرانى منتشر شده اند.
متأســفانه آثار پژوهشــى به صورت کتاب اگرچه کم و ناچیز است، اما آثار پژوهشى به صورت مقاله و پایاننامه بسیار بیشتر است… از فهرست آثار مربوط به عثمانى که در ســالهاى اخیر در ایران منتشــر شده به خوبى پیدا است که تقریبا نیمى از این آثار ترجمه هستند. ترجمه از زبان انگلیسى و ترکى. بنابراین، اگرچه کارنامه‌ى پژوهش‌هــاى مربوط به عثمانى از حیث کتاب چندان غنى نیســت، امــا از حیث مقاله و پایاننامــه، وضعیت کم و بیش بهتر اســت. در ســالهاى اخیر در گروه‌هاى تاریخ، علوم سیاسى و روابط بین الملــل برخى از دانشــگاه‌هاى ایــران تمایل بیشتــرى براى تحقیق درباره امپراتورى عثمانى پیدا شده است. از این رو، کارهاى خوبى انجام گرفته است. به ویژه از زمانى که میان دو کشور ایران و ترکیه تفاهمنامه‌ى همکاری‌هاى فرهنگى امضا شــده و امکان اســتفاده از فرصت مطالعاتى براى دانشــجویان تحصیلات تکمیلى در ترکیه فراهم گردیده، شمارى از دانشــجویان به ویژه در رشته تاریخ، به مطالعات عثمانى علاقه و رغبت بیشترى از خود نشان داده‌اند.
علاوه بــر اینها، در دایرهالمعارف‌هاى در دســت تدویــن در ایران، نظیر دایره المعارف بزرگ اســلامى و دانشــنامه جهان اسلام مدخل هاى مرتبط با عثمانــى به تدریج جایگاه واقعــى خود را می‌یابد، هرچند نویســندگان متخصصــى که بتواننــد به خوبى از عهده نــگارش مدخلها برآیند کم است.
نویسنده: نصرالله صالحی
منبع: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا :: آبان – ۱۳۹۱شماره ۱۷
