مطالعات عثمانی
اَرْطُغْرُل (۵۹۰-۶۸۰ یا ۶۸۴ق/ ۱۱۹۴-۱۲۸۱ یا ۱۲۸۵م)، فرزند سلیمان بن قیِ الپ، پدر عثمان غازی (بنیانگذار سلسلۀ عثمانی). از جزئیات زندگانی و نیز تاریخ تولد و درگذشت او آگاهی دقیقی در دست نیست. برخی درگذشت او را در ۶۸۰ق، در ۹۰ سالگی (قره چلبی، ۳۳۹؛ سامی، ۲/ ۸۳۳؛ آصاف، ۲/ ۲۸)، و برخی دیگر در ۶۸۴ق (هامرپورگشتال، ۱/ ۵۸)، در ۹۳ سالگی دانسته‌اند (ابن‌کمال، ۱/ ۶۴).
گرچه عاشق پاشازاده نسب ارطغرل را به نوح(ع) می‌رساند (ص ۲-۳)، ولی مسلم است که وی از تیرۀ قایی یکی از طوایف اوغوز بود که در حوالی مرو شاهجهان اقامت داشتند (قره چلبی، ۳۳۸؛ نیز نک : هامرپورگشتال، ۱/ ۴۳). در یورش مغولان و پس از فروپاشی خوارزمشاهیان، سلیمان پدر ارطغرل با ۵۰ هزار نفر از ترکمانان از مرو کوچیدند و در حدود سال ۶۲۱ق/ ۱۲۲۴م در حوالی ارزنجان، اخلاط و ارمینیه سکنى گزیدند (قره چلبی، ۳۳۸-۳۳۹؛ هامر پورگشتال، ۱/ ۴۳-۴۴؛ مراد، ۱/ ۱۶-۱۷). پس از رفع فتنۀ مغول، سلیمان خواست به مرو بازگردد، اما به روایتی هنگام گذر از فرات در نزدیکی چَعبر در ۶۲۹ق/ ۱۲۳۲م غرق شد و در محلی که امروز به «ترک مزاری» معروف است، به خاک سپرده شد (عاشق پاشازاده، ۳؛ هامر پورگشتال، ۱/ ۴۴). هویت پدر ارطغرل و غرق او در فرات در هاله‌ای از ابهام فرو رفته است. بیشتر منابع عثمانی سلیمان را پدر ارطغرل دانسته‌اند (نک : اوزون چارشیلی، ۱/ ۱۲۰، حاشیۀ ۱۲)، اما برخی در این نسب تردید کرده، برآنند که گوندوز الپ، پدر ارطغرل بوده (نک : همانجا) و کسی که در فرات غرق شده، جدّ سلجوقیان ـ سلیمان بن قتلمش ـ بوده است (همانجا). بعد از این رویداد ارطغرل و دوندار پسران سلیمان از رفتن منصرف شدند و همراه ۴۰۰ خانوار از افراد ایل خود در مشرق ارزروم در محل سورمه لی چوقوری واقع در پاسین اُواسی اقامت کردند (ابن کمال، ۱/ ۴۳؛ فرائضجی‌زاده، ۱/ ۴۰۷؛ هامر پورگشتال، همانجا).
ارطغرل پس از مدتی از آنجا نیز کوچیده، به سمت غرب حرکت کرد و در سر راه خود در نزدیکی سیواس چون صحنۀ نبرد میان سپاهیان سلجوقی و مغولان را دید، به هواداری از سپاه سلجوقی که در حال شکست بود، در جنگ شرکت جست و نقش بسزایی در پیروزی آنان ایفا کرد (ابن کمال، ۱/ ۴۴- ۴۸). پس از این رویداد که در ۶۲۸ق رخ داد، در نزدیکی انقره (آنکارا) مسکن گزید (همو، نیز اوزون‌چارشیلی، همانجاها)؛ سپس پسرش صارویاتی یا ساوجی را با هدایایی درخور به قونیه نزد سلطان سلجوقی فرستاد و از او خواست محلی برای اقامت دایمی به آنان واگذارد (ابن کمال، ۱/ ۵۰). سلطان سلجوقی نیز منطقۀ واقع بین قراجه حصار، بیلجیک و کوههای طومانیچ و ارمنی را برای ییلاق و ناحیۀ سگود را به عنوان قشلاق به تیول ارطغرل داد (ابن‌کمال، همانجا؛ عاشق پاشازاده، ۴؛ هامر پورگشتال، ۱/ ۴۵) و او از همین زمان در مقام سرحدداری دولت سلجوقی برگزیده شد (همو، ۱/ ۴۶؛ راسم، ۱/ ۴).
ارطغرل، در همان اوان، تکفور (حاکم) ناحیۀ قراجه حصار را در برابر دست‌اندازیهای امیران گرمیان یاری داد (ابن کمال، ۱/ ۵۱). پس از چندی تکفور قراجه حصار که از گسترش قلمرو ارطغرل هراسیده بود، با او به مخالفت برخاست و ارطغرل ناگزیر از سلطان علاءالدین یاری خواست. سلطان نیز تقاضای او را پاسخ گفت و خود قراجه حصار را در حصار گرفت (همو، ۱/ ۵۳-۵۶). در این میان چون باچوخان سردار مغول، به ناحیۀ ارگلی حمله‌ور شد (همو، ۱/ ۵۵)، علاءالدین نیز کار محاصره را به ارطغرل سپرد و خود به مقابلۀ باچوخان شتافت. سرانجام ارطغرل قلعۀ قراجه حصار را گشود و سلطان نیز او را بنواخت (همو، ۱/ ۵۶ -۵۷) و ناحیۀ سلطان اونی را به تیول وی و اولادش داد. خاندان عثمانی از همین ناحیه به گسترش قلمرو خود پرداختند و امپراتوری قدرتمندی را بنیاد نهادند (هامر پورگشتال، ۱/ ۴۶-۴۷). بعد از درگذشت علاءالدین، ارطغرل نیز گوشۀ عزلت گزید (سامی، ۲/ ۸۳۲-۸۳۳) و سرانجام در سگود درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد (ابن‌کمال، ۱/ ۶۴؛ قره‌چلبی، ۳۳۹؛ فرائضجی‌زاده، همانجا).
ارطغرل مردی جنگاور و شجاع، و به هنگام صلح مدبر و اهل مدارا بود (مراد، ۱/ ۲۷). عبدالحمید دوم (حک ۱۲۹۳-۱۳۲۷ق/ ۱۸۷۶- ۱۹۰۹م) سلطان عثمانی، برای زنده نگاه داشتن نام جد خاندان عثمانی فرمان داد بخشی از ولایت خداوندگار (بورسه)، میان ازمیت، بورسه و کوتاهیه را «سنجاق ارطغرل» نامیدند (سامی، ۲/ ۸۳۳).
مآخذ
آصاف، یوسف، تاریخ سلاطین آل عثمان، به‌کوشش بسام عبدالوهاب جابی، دمشق، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م؛ ابن کمال، تواریخ آل عثمان، به‌کوشش شرف‌الدین توران، آنکارا، ۱۹۷۰م؛ اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی، تاریخ عثمانی، ترجمۀ ایرج نوبخت، تهران، انتشارات کیهان؛ راسم، احمد، عثمانلی تاریخی، استانبول، ۱۳۲۶ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۶ق؛ عاشق پاشازاده، درویش احمد، تاریخ، استانبول، ۱۳۳۲ق؛ فرائضجی‌زاده، محمدسعید، گلشن معارف، استانبول، ۱۲۰۲ق؛ قره‌چلبی، عبدالعزیز، روضه الابرار المبین بحقایق الاخبار، بولاق، ۱۲۴۸ق؛ مراد، محمد، تاریخ ابوالفاروق، به‌کوشش طه‌زاده عمر فاروق، استانبول ۱۳۲۵ق؛ هامرپورگشتال، یوزف، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمۀ میرزا زکی‌علی‌آبادی، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۶۷ش.
نویسنده: علی‌اکبر دیانت
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
