مطالعات عثمانی
اَسْعَدْ پاشا، احمد (۱۲۴۴ – ۱۲۹۲ق/ ۱۸۲۸ – ۱۸۷۵م)، از رجال مشهور لشکری و صدراعظم عثمانی در دورۀ سلطنت سلطان‌عبدالعزیز (۱۲۷۸-۱۲۹۳ق/ ۱۸۶۱-۱۸۷۶م).
پدرش محمدآقا از مأموران نظامی عثمانی در جزیره ساقز (کیوس یونانی) بود و احمد اسعد در همانجا دیده به جهان گشود. دریادار خلیل رفعت پاشا، هنگام بازدید از جزیرۀ یاد شده، او را با خود به استانبول برد و در «مکتب حربیه» به تحصیل واداشت. احمد از این مدرسه با درجۀ افسری فارغ‌التحصیل شد و در همانجا به‌تدریس ریاضی پرداخت. سپس در مأموریت فؤاد پاشا به سوریه او را همراهی کرد و آموزش فرزند وی کاظم بیک را برعهده گرفت (جودت، ۱۲۲ ؛ ثریا، ۳۴۲؛ اینال، III/ ۴۱۵). پس از آنکه فؤاد پاشا به صدارت رسید، احمد اسعد نیز به سِمت وابستۀ نظامی عثمانی در پاریس، و مدیریت «مکتب عثمانیه» در آن شهر منصوب شد (ثریا، همانجا؛ اینال، III/ ۴۱۶) و در همان ایام در دانشگاه نظامی پروس به تکمیل آموزش نظامی پرداخت (سامی، ۲/ ۹۱۰). آنگاه مراتب نظامی را، یکی پس از دیگری، به سرعت پیمود و در جوانی به عالی‌ترین درجۀ نظامی عثمانی یعنی مشیری (سپهبدی) ارتقا یافت (جودت، همانجا).
در سفر سلطان عبدالعزیز به پاریس ۱۲۸۴ق/ ۱۸۶۷م، اسعدپاشا به هیأت همراه پیوست و به استانبول بازگشت و به عضویت «دارالشورای عسکری»، و پس از مدتی به ریاست آن انتخاب شد. سپس در مقامهایی مانند استانداری یمن، فرمانده نظامی بوسنی و هرزگوین، فرمانداری اشقودره (اسکوتاری)، فرماندار ارزروم، آنکارا، فرمانده بحریه و سرعسکری (فرمانده کل ارتش) خدمت کرد (ثریا، ۳۴۲-۳۴۳؛ سامی، همانجا). همچنین در مراسم تاجگذاری ویلهم اول امپراتور پروس در ۱۸۷۱م به عنوان نمایندۀ باب‌عالی شرکت جست (اینال، همانجا). در ۱۷ ذیحجۀ ۱۲۸۹ق/ ۱۵ فوریه ۱۸۷۳م طی فرمانی از جانب سلطان عبدالعزیز به صدراعظمی منصوب شد (ثریا، ۳۴۳؛ زامباور، ۲۴۸؛ برای متن فرمان، نک : اینال، III/ ۴۱۸).
وی با ا¸نکه فردی تحصیل کرده و آشنا به‌فنون نظامی و تمدن‌اروپایی بود، در امور سیاسی تجربه‌ای نداشت و انتخابش مورد تأیید محافل سیاسی قرار نگرفت (جودت، ۱۲۳ -۱۲۲ ؛ کارال، VII/ 133-134) و پس از مدتی در ۱۷ صفر ۱۲۹۰ق/ ۱۶ مارس ۱۸۷۳م معزول شد (ثریا، همانجا؛ اینال، III/۴۱۹) و جای خود را به رشدی پاشا شیروانی‌زاده داد (جودت، ۱۲۳). یکی از علل عزل او را مخالفت وی با تبعید بدون محاکمۀ نامق کمال شاعر و نمایشنامه‌نویس پرآوازه و یارانش بعد از روی صحنه آمدن نمایشنامۀ «وطن یا سیلستر» که با استقبال بی‌نظیر مردم مواجه شده بود، دانسته‌اند (اینال، III/ ۴۲۲-۴۲۴).
اسعد پاشا بعد از عزل، والی قونیه شد، سپس به فرماندهی نظامی سوریه نایل گشت و آنگاه فرماندهی نیروی دریایی را در دست گرفت تا در ۱۹ ربیع‌الاول ۱۲۹۲ بار دیگر به صدارت منصوب شد (ثریا، همانجا). با آنکه در همین ایام اتفاق مثلث در اروپا پدید آمده، و سرزمینهای اروپایی عثمانی را مورد تهدید قرار داده بود، اسعدپاشا باز هم در ادارۀ امور سیاسی کشور توانایی نشان نداد و بعد از ۵ روز معزول (اینال، III/ ۴۲۶-۴۲۷)، و به حکومت ایالت آیدین تعیین شد و در همانجا در شهر ازمیر درگذشت (ثریا، همانجا) و در مقبرۀ سیدمکرم‌الدین درگاهی به خاک سپرده شد (اینال، III/ ۴۲۹). وی فردی نیک‌خواه، پاکدامن و سربازی شجاع بود، لیکن در زمینۀ سیاسی نتوانست موفقیتی به‌دست آورد.
مآخذ
ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه )، استانبول، ۱۳۰۸ق؛ زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاکمۀ، ترجمۀ زکی محمدحسن بک و حسن احمد محمود، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۶ق؛ نیز:
Cevdet Paṣa, Ahmed, Tezakir, Ankara, 1986; Inal, M. K., Osmanli devrinde son sadri azamlar, Istanbul, 1965; Karal, E.Z., Osmanli tarihi, Ankara, 1983 .
نویسنده: علی‌اکبر دیانت
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
