مطالعات عثمانی
اِسْماعیل پاشا نِشانْچی (مق ۱۱۰۱ق/ ۱۶۹۰م)، صدراعظم سلطان سلیمان دوم عثمانی. تاریخ تولد اسماعیل دانسته نیست، اما از آنجا که هنگام مرگ، ۷۰ ساله بوده (عثمان‌زاده، ۱۱۴)، می‌توان گفت که در حدود سال ۱۰۳۱ق متولد شده است. از خانواده و تبار وی نیز هیچ آگاهی در دست نیست. او اصلاً از قصبۀ اَیاش از توابع استان آنکارا بود (همو، ۱۱۳؛ طیارزاده، ۲/ ۷۲؛ شیخی، ۴۷). وی به استانبول آمد و به «حرم همایون» راه یافت و در ذیحجۀ ۱۰۷۸/ مۀ ۱۶۶۸ چوخه‌دار (خدمتکار مخصوص دربار عثمانی که در پشت پرده‌ای بافته از چوخه منتظر اجرای دستور می‌بود) شد و پس از چندی با حقوق و مرتبۀ بیگلربیگی روم ایلی بازنشسته شد.
اسماعیل پاشا در ۱۰۸۹ق/ ۱۶۷۸م به مقام توقیعی یا طغرایی رسید و به‌همین‌سبب، به‌نشانچی شهرت‌یافت. در۱۰۹۱ق معزول، ودر ۱۰۹۲ق بار دیگر به این مقام منصوب شد. در ناآرامیهای زمان محمد چهارم در ۱۰۹۸ق به وزارت رسید و مدت یک ماه نیز در غیاب مصطفی پاشا کوپریلی‌زاده قائم‌مقام صدراعظم شد. پس از کشته شدن صدراعظم سیاوش پاشا به‌دست شورشیان، خاتم صدارت در اواخر ربیع‌الآخر ۱۰۹۹/ فوریۀ ۱۶۸۸ به وی داده شد (شیخی، ۴۷- ۴۸؛ ثریا، ۳۵۴- ۳۵۵). مفتی و قاضی استانبول نیز به سبب سستی در مقابله با شورشی که به قتل سیاوش پاشا انجامیده بود، معزول شدند (هامر پورگشتال، VI/ ۵۰۶) و اسماعیل پاشا در مقام اتابک دولت زمام امور را در دست گرفت. فرائضی‌زاده (۲/ ۹۷۲) آغاز صدارت او را ۲۰ جمادی الآخر ۱۰۹۹ آورده که با توجه به صدارت ۶۹ روزه (عثمان‌زاده، ۱۱۴؛ هامر پورگشتال، VI/ ۵۱۰) و یا ۶۱ روزه‌اش (اوزون چارشیلی، III(2)/ 428) و نیز تاریخ عزل وی در ۲۷ جمادی‌الآخر (شیخی، همانجا) و یا اول رجب همان‌سال (طیارزاده،همانجا؛ فرائضی‌زاده، ۲/ ۹۷۴)، درست به‌نظر نمی‌رسد.
اسماعیل که مردی آرام و صوفی مشرب بود، چون صدارت یافت، با تندرویها و آزار و اذیت افراد بی‌گناه موجب ناخشنودی دولتمردان شد. از این‌رو، در عزلش کوشیدند. بعد از ابلاغ فرمان عزل، چند روزی در خانه‌اش در کنار بسفر در آناتولی حصار تحت‌نظر بود؛ آنگاه به قواله (کاوالا) فرستاده شد و در قلعۀ آنجا زندانی، و سپس به جزیرۀ رودس تبعید شد (شیخی، همانجا). اسماعیل پاشا با خانوادۀ کوپریلی به‌شدت مخالف بود و آنان را به جمع‌آوری ثروت و سوءاستفاده از قدرت متهم می‌کرد؛ به‌همین سبب، بعد از آنکه فاضل مصطفی پاشا کوپریلی به صدارت رسید، درصدد انتقام برآمد و شکایت و خونخواهی وارث زین‌العابدین پاشا بیگلربیگی روم ایلی را که به ناحق کشته شده بود، بهانه قرار داد و دستور قتل او را صادر کرد و اسماعیل در تبعیدگاهش به قصاص زین‌العابدین پاشا کشته شد (طیارزاده، عثمان‌زاده، همانجاها؛ هامر پورگشتال، VI/ ۵۵۳).
مآخذ
ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه )، استانبول، ۱۳۰۸م؛ شیخی محمد افندی، وقایع الفضلاء ( ذیل شقائق نعمانیه )، استانبول، ۱۹۸۹م؛ طیارزاده، احمد عطا، تاریخ، استانبول، ۱۲۹۳ق؛ عثمان‌زاده، تائب احمد، حدیقۀ الوزراء، استانبول، ۱۲۷۱ق؛ فرائضی‌زاده، تاریخ گلشن معارف، استانبول، ۱۲۵۲ق؛ نیز:
Hammer- Purgstall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, 1965; Uzunçarsılı, I. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982.
نویسنده: علی‌اکبر دیانت
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
تصویر: تابلو صدراعظم: Figures naturelles de Turquie, Paris 1688, lv. 25
