مطالعات عثمانی
حَمْزه‌حامِدْ پاشا، مشهور به توقیعی و نشانچی (ح ۱۱۱۳-۱۱۸۳ ق/ ۱۷۰۱-۱۷۷۰ م)، دولتمرد و صدراعظم عثمانی در دورۀ سلطنت مصطفى سوم، بیست و ششمین سلطان عثمانی (سل ۱۱۷۱-۱۱۸۸ ق/ ۱۷۵۷-۱۷۷۴ م).
حمزه‌حامد در استانبول متولد شد. پدرش احمدآغا از بازرگانان قصبۀ دَوَلی‌حصار، از توابع شهر نیده / نکیده بود (جاوید، ۸؛ ثریا، ۲/ ۲۵۵؛ هامرپورگشتال، VIII/ ۲۵۹-۲۶۰). با استناد به نوشتۀ مؤلف سجل عثمانی (نک : ثریا، همانجا)، مبنی بر فوت حمزه پاشا در ۷۰ سالگی به سال ۱۱۸۳ ق، می‌توان گفت که وی در ۱۱۱۳ ق متولد شده است.
حمزه حامد در نوجوانی در ادارۀ «مکتوبی قلمی»، دبیرخانۀ دربار عثمانی، که ریاست آن را سلیمان افندی برعهده داشت، مشغول کار شد و با یاری و حمایت سلیمان به تحصیل در فن کتابت پرداخت و اندکی بعد هم داماد او شد (همانجا). سپس راغب‌پاشا، رئیس‌الکتاب، او را برکشید و منشی و جانشین خود کرد. حمزه پس از مدتی منشی صدارت شد و ۱۰ سال در این مقام به کار پرداخت (همانجاها؛ اوزون‌چارشیلی، IV(۲)/ ۳۹۷). در ۱۱۶۹ ق/ ۱۷۵۵ م به مناصب ریاست کُتّاب و سپس کتخدایی (وکالت و کارگزاری) صدراعظم راغب‌پاشا، و آن‌گاه امین‌دفتری دست یافت و پس‌از چندین بار عزل و نصب، باز به ترتیب روزنامه‌چی، چاووش‌باشی و آن‌گاه با رتبۀ وزارت نشانچی یا توقیعی (مُهرداری) شد (جاوید، ثریا، همانجاها؛ اوزون‌چارشیلی، IV(2)/ 398). پس از آنکه راغب‌پاشا به‌سبب بیماری از مشاغل دولتی و مقام صدارت کناره‌گیری کرد، حمزه‌حامد به نیابت از او، قائم‌مقام صدارت شد (همانجاها). چون راغب‌پاشا درگذشت، حمزه‌حامد در ۲۴ رمضان ۱۱۷۶ ق/ ۸ آوریل ۱۷۶۳ م به صدارت عظمى منصوب گردید (همانجاها؛ دانشمند، IV/ ۴۱؛ هامرپورگشتال، همانجا).
حمزه‌حامد به‌سبب احتیاط و وسواس بیش از حد در انجام امور، و درنتیجه تراکم کارهای دولت، پس از ۶ ماه و اندی (دانشمند، همانجا) از صدارت برکنار شد و پس از آن در ولایات گوناگون قلمرو دولت عثمانی مانند کِرت، حانیه و قندیه با عنوان والی و محافظ، به‌کار پرداخت. وی در ۱۱۸۳ ق/ ۱۷۶۹ م والی جده شد و در ذیحجۀ همین سال هنگام برگزاری مراسم حج درگذشت و در گورستان غُربا در مکه به خاک سپرده شد (همانجا؛ نیز هامرپورگشتال، همانجا).
دوران صدارت کوتاه‌مدت حمزه‌حامد پاشا با اوضاع نابسامان اروپا مصادف بود. مسئلۀ وراثت و جانشینی خاندان سلطنتی اتریش، جنگهای هفت‌ساله میان دولتهای بزرگ اروپایی یعنی فرانسه، انگلستان، روسیه، آلمان، و رقابت میان آنان بر سر تسلط بر اروپا و جهانِ آن روز و نظایر آن، اوضاع را آشفته کرده بود. در این میان، فردریک دوم معروف به کبیر، پادشاه پروس که مورد حملۀ قوای متحد فرانسه، اتریش و روسیه قرار گرفته بود، خواهان اتحاد با دولت عثمانی، دشمن روسیه و اتریش، شد. راغب‌پاشا، صدراعظم با انعقاد قرارداد نظامی با دولت پروس موافقت کرد و حتى از شیخ‌الاسلام نیز در این مورد فتوای موافق گرفت؛ اما با درگذشت او و روی کارآمدن حمزه‌پاشا این اتحاد جامۀ عمل نپوشید، زیرا حمزه‌پاشا با آن به مخالفت برخاست و آن را برای دولت عثمانی زیان‌بار دانست (اوزون‌چارشیلی، IV(۲)/ ۲۳۱ -۲۳۷) و همین نظر به دولت پروس نیز ابلاغ شد (همو، IV(2)/ 235-236).
حمزه‌حامدپاشا را به مهارت در خط ثلث و نسخ ستوده‌اند (IA, V(۱)/ ۲۰۶). بازسازی مسجد سورماگیر [۱]در محلۀ بشیک‌طاش در استانبول، از آثار او ست (همانجا؛ «دائره‌المعارف[۲] … »، XV/ ۵۱۳).
مآخذ
ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، ۱۳۱۱ ق؛ جاوید، احمد، ذیل حدیقه الوزراء، عثمان‌زاده تائب، استانبول، ۱۲۷۱ ق؛ نیز:
DaniŞmend, İ. H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1955; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, 1963; IA ; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1997; Uzunçarșılı., İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1995.
نویسنده: علی‌اکبر دیانت
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
تصویر: مسجد سورماگیر استانبول
