مطالعات عثمانی
اَسْهام، جم‍‍ع سهم به معنی بخش و حصّه، اما در معنی خاص، اصطلاحی است مالی در دولت عثمانی در مفهوم اوراق قرضه و اسناد خزانه که به صورت تعهد نامه، اسکناس و یا مقرری سالانه واگذار می‌شد. اسهام در اوایل سلطنت مصطفی سوم (ح ۱۱۷۱-۱۱۸۷ق/ ۱۷۵۷-۱۷۷۳م) رواج یافت.
در ۱۱۸۲ق چون هزینۀ جنگ روس – عثمانی، دولت عثمانی را با بحران مالی روبه‌رو ساخت، برخی از دولتمردان برای تأمین کسر بودجه و تعدیل درآمد و هزینه، افزون بر اسهام گمرکات، به استقراض از دولتهای فرانسه، اسپانیا و فلامان (هلند) روی آوردند (جودت، ۳/ ۱۰۱-۱۰۲؛ EI2). در برابر، گروهی نیز انتشار اسهام و استقراض داخلی را مصلحت میدانستند و به همین منظور برای تأمین هزینۀ تقویت ناوگان دریایی در مدیترانه و دریای سیاه مقرر شد که درآمد قبرس و ازمیر را به اسهام واگذارند (جودت، ۳/ ۱۴۸- ۱۴۹)، سپس امین دفتر، حسن افندی که در امور اسهام دارای تجربه بود، بار دیگر به سمت دفترداری برگزیده شد و به انتشار اسهام پرداخت (همو، ۳/ ۱۴۹، ۲۶۹). برای این اسهام سالانه ۵% سود پرداخت می‌شد. مدت این اسهام در برخی موارد، مثلاً برای «امین بنا» (ناظران تعمیر و ساخت بیوتات سلطنتی) ۸ تا ۱۰ سال بوده است (پاکالین، I/ ۵۵۲). اسهام میتوانست خرید و فروش و یا به وراث منتقل شود. دولت از خرید و فروش آن معادل سود یک ساله را به عنوان هزینۀ انتقال (فراغ) دریافت میکرد که درآمد دولت از این راه بیش از سودی بود که به صاحبان سهم پرداخت میکرد (همانجا). اگرچه تضمین اسهام بسیار معتبر بود و سود آن مرتب پرداخت می‌شد، با این حال رجال عثمانی، مقاطعه را بر اسهام ترجیح میدادند. دارندگان اسهام عموماً اشخاص میانه حال و زنان و گاه ایتام بودند (همانجا).
انتقال اوراق به وراث موجب می‌شد که ضرری متوجه صاحب سهم نشود (همانجا؛ بلن، ).۱۵۷ برخی از پژوهشگران اسهام را به «سود مادام العمر» تعبیر کرده‌اند که درست نمی‌نماید (EI2). سلاطین بعدی عثمانی نیز روش صدور و انتشار اسهام را همچنان ادامه دادند. محمود دوم، آنها را به زمین دارانی که در نتیجۀ اصلاحات ارضی در ۱۸۴۵م زیان دیده بودند، واگذارد (همانجا). انتشار منظم این اوراق بهادار به شیوۀ اروپایی در ۱۲۵۶ق/ ۱۸۴۰م آغاز شد و به دارندگان آن سود بسیار تعلق میگرفت. این اوراق بهادار به نام «قائمۀ اسهام» یا «قائمۀ معتبرۀ نقدیه» نامیده می‌شد (همانجا). بعدها، اوراق سهام با عناوین «اسهام ممتازه» با ۸% سود سالانه به مدت ۳ سال و نیز «اسهام جدیده» انتشار یافت. اسهام جدیده که در لندن چاپ شده بود، در استقراض ۱۵۰ میلیون فرانکی در بورس پاریس واگذار شد (پاکالین، همانجا). همچنین پرداخت دیون دربار نیز به وسیلۀ اسهام جدید انجام گرفت (بلن، ۱۵۴ )؛ اسهامی نیز به نام «اسهام عزیزیه»، «اسهام عادیه» و «اسهام عمومیه» انتشار یافت (پاکالین، همانجا؛ EI2؛ بلن، ۱۵۴-۱۵۷) که همۀ آنها به نام اسهام عثمانیه معروف شد (پاکالین، همانجا).
ادارۀ امور اسهام و رسیدگی به نقل و انتقال آن وظیفۀ اداره‌ای بود که «اسهام محاسبه قلمی» و یا «اسهام محاسبه چلیکی» گفته می‌شد و شخص مسئول نیز به همین نام اخیر شهرت داشت (همانجا). بعد از دورۀ تنظیمات، این اداره برچیده شد (همانجا؛ EI2) و ادارۀ مالیه، نظارت بر امور اسهام، صدور حواله و برات را بر عهده گرفت (بلن، همانجا؛ اوزون چارشیلی، ۳۴۸).
مآخذ
جودت، احمد، تاریخ، استانبول، ۱۳۰۹ق؛ نیز:
Belin, F. A., «Histoireéconomique de la Turquie», JA, Paris, 1865, vol. V ; EI2 ; Pakalın, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1983; Uzunçarsılı, I. H., Osmanl o devletinin merkez ve bahriye teskilâtı, Ankara, 1984.
نویسنده:علی اکبر دیانت
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
