پایگاه مطالعات عثمانی: حادثه کربلا از زمان وقوع آن تا اکنون، مورد توجه ادیبان مسلمان بوده است.علاوه بر تبیین تاریخی این حادثه در آثار نویسندگان مسلمان، این نوع نوشتهها در مدت زمان کوتاهی، حالتی ادبی و زیبایی شناختی به خود گرفت. در طی این روند که با قرار گرفتن موضوع این حادثه در اشعار همراه بوده است، نوع ادبی جدیدی با نام «مقتل حسین» به وجود آمد؛ از این رو حادثه غم انگیز کربلا، در قالب نوع ادبی «مقتل حسین» از جنبههای مختلفی در ادبیات عربی، فارسی و ترکی مورد توجه قرار گرفت. این شیوه در ادبیات عرب آغاز شد و در ادبیات فارسی و ترکی نیز ادامه یافته است.
نخستین نمونه مقتل حسین در زبان ترکی، کتابی است با عنوان «مقتل حسین» که در سال ۷۶۳ق. (۱۳۶۲م.) در شهر کاستامون نگارش یافته و به بایزید مفلوج که یکی از حکمرانان بیگ نشین جاندار اوغلو بود، اتحاف شده است.
به نظر نگارنده، مؤلف این اثر، یوسف مداح بوده و فردی که سالهاست با نام شاضی کاستامونی به عنوان مؤلف این اثر معرفی میشود؛ وجود خارجی نداشته است و همچنین این احتمال که شاضی کاستامونی، فردی غیر از همین یوسف مداح باشد، ضعیف به نظر میرسد.
با توجه به همین نکته، ضعف این ادعا که در برخی از پژوهشها مطرح شده است و وجود دو مقتل حسین جداگانه برای دو فرد متمایز به نامهای شاضی و یوسف مداح را طرح میکند، آشکار میشود.
ویژگیهای اثر؛ نظرات مختلف در مورد کیستی مؤلف اثر و رأی مختار.
این اثر در سال ۷۶۳ ق. در شهر کاستامون به رشته تحریر در آمده است و به بایزید مفلوج که از حکمرانان بیگ نشین جاندار اوغلو بوده، تقدیم گشته است. در ابیات زیر، به همین مطلب اشاره میشود:
کاستامونی شهری ایچینده بونی ائیلدوک بنیاد یکشنبه گونی
دور عادل پادشاه ایدی زامان نظمه گلدی بو عجایب داستان
اول جلال الدین شاه با یزید عمریله دولتی اولسون بر مزید
یئدی یوز آلتمیش اوچوندیدی تمام اولدی یکشنبه گونینده، والسلام
این کتاب به ترکی ساده و در قالب مثنوی نظم یافته است؛ اگرچه در برخی موارد، شاهد نمونههایی از غزل نیز در آن هستیم. بنابر قول شاعر، این اثر متشکل از ۳۳۱۳ بیت است:
دوکئلی بیتون حسابین ائیلدوم اوچ بین اوچ یوز اون اوچ اولدی دییئلوم
از جمله ویژگیهای این کتاب، تبعیت کردن آن از شیوهای است که با اثر ابومخنف در ادبیات عرب ایجاد شده است و آن نگارش مقتل در ده مجلس است؛ ویژگی یاد شده این احتمال را تقویت میکند که در اصل، این نوع از اثرها برای قرائت در برابر جمع عزاداران در ده روز نخست محرم نوشته میشده است. این ویژگی با توجه به عبارات خطابی اثر که در خطاب به گروه شنوندگان است قوت بیشتری مییابد، اما چگونگی خطاب آن برای شنوندگان دقیقاً معلوم نیست.
[از جمله ویژگیهای دیگر اثر] با وجود برخی مطالب افسانهای در آن تناسب فراوان گفتههای کتاب با حقایق تاریخی است و افرادی که در طول کتاب از آنها نام برده میشوند، کسانی هستند که واقعیت تاریخی دارند. اما با توجه به در دسترس نبود نسخه دستنویس مؤلف و نیز عدم انتشار اثر به صورت تحقیق شده و انتقادی، اظهار نظر در این موضوع، کار بیهودهای خواهد بود.
در مورد منابع این اثر به استثنا کتاب ابو مخنف، نمیتوان نام دیگری را ذکر کرد. اما با توجه به اینکه در نسخههای مختلف کتاب، اشارات موجود به این مساله با عبارت «ابن مخنف» آمده است، برخی محققین قایل به این شدهاند که گویا مؤلف، خودِ کتاب ابومخنف را نیز ندیده است. نکته مهم دیگر این است که ساختار حوادث و مهارت مؤلف در ایفای مفاهیم، این احتمال را به وجود میآورد که وی از کتابهای فارسی زبان به عنوان منبع بهرهبردار شده و اثر خود را به پیروی از سیاق آنها نوشته است.
با توجه به اطلاعاتی که تا کنون در دست ماست، این اثر، نخستین نمونه مقتل در زبان ترکی است و نکته مهم دیگر، تأثیری است که این اثر در روند مقتلنویسی در آناتولی از خود بر جای گذاشته است، به طوری که دیگر شاعران بارها برای آن به نظیرهنویسی پرداختهاند. همچنین با در نظر گرفتن وجود نسخههای فراوان از این اثر و پراکندگی آنها در جغرافیایی گسترده و نیز تداوم استنساخ این اثر تا دوره متأخر میتوان حکم به پیشرو بودن و تأثیرگذاری عمیق آن داد.
متن کامل این مقاله را در زیر بخوانید: