مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: سنت حدیث خوانی در استانبول، هم در نهادهای آموزشی و هم در تمام طبقات جامعه به دلیل عشق به حضرت پیامبر (ص) همزمان با فتح استانبول آغاز شده و تا اوایل جمهوری ترکیه آمده یافت. امروزه هم این سنت اگرچه به صورت ضعیف ولی همچنان ادامه داشته است. به منظور آموزش حدیث و تربیت متخصصانی در حوزه احادیث، مراکز ویژه آموزش اختصاصی با نام “دارالحدیث” که عموما در داخل کاخ‌ها بودند، تأسیس شدند. دارالحدیث‌ها مدارسی بودند که عثمانی‌ها آن‌ها را شایسته بالاترین درجه می‌دانستند. به همین ترتیب، اساتیدشان نیز از همین شهرت در میان سایر همکارانشان برخوردار بودند. این وضعیت بیانگر دیدگاه عثمانی‌ها به حضرت پیامبر (ص) و سنت ایشان است. از زمان فتح تا قرن نوزدهم تقریبا نزدیک ۳۰ دارالحدیث که بیشتر آن‌ها در قرن شانزدهم بودند در استانبول تأسیس شده است. اشتیاق به یادگیری صورت و سیرت حضرت پیامبر (ص) و الگوبرداری اخلاقی از اخلاق ایشان باعث ایجاد سنت خواندن کتاب شفاء شریف نوشته قاضی عیاض (متوفی ۱۱۴۹) در استانبول شد. قاضی عیاض اثرش را برای شناساندن عشق حضرت محمد (ص) و علاقه‌مند کردن امت اسلامی به آن، تألیف کرد. وی همچنین در اثرش مسائل زیادی در ارتباط با پیامبر اسلام را بررسی کرده و برای مخالفان پاسخ‌هایی داده است. این اثر توسط معلمانی که در مساجد مختلف استانبول سفره علمی برگزار می‌کردند، در گروه “دروس صندلی” (koltuk dersleri) خارج از مدرسه تدریس می شد. در طول تاریخ برای این اثر شرح‌های زیادی نوشته شده است. شایان ذکر است که صدها نسخه دست نویس از شفاء آن هم فقط در کتابخانه‌های استانبول نشان دهنده تمجید از این اثر است. گفتنی است، قسم خوردن به کتاب (والشفاء والبخاری) در برخی کشورهای اسلامی، نگه داشتن آن در خانه و محل کار به عنوان حافظ بلایای طبیعی چون سیل، آتش‌سوزی و شبیه آن و همچنین خواندن این کتاب برای بیماران با هدف شفاء گرفتن، نمایانگر اهمیت کتاب شفاء می‌باشد. نکته مهم دیگر هم موجودیت رسمی شفاءخوان‌ها به تعبیری درمانگران به ویژه در دوره عثمانی می‌باشد. زیرا هم دولت برخی از عالمان را به مسئولیت خواندن شفاء تعیین می‌کرد و هم صاحبان اوقاف‌ها آن را در میان آثاری که می باید در بنیادشان خوانده شود، ذکر می کنند. نکته مهم دیگر اینکه در عثمانی پیش از خواندن آثاری مرتبط با علم منطق و مباحث تصورات منطقی، با هدف جلوگیری از شر محتمل این علوم، کتاب شفاء خوانده می‌شد. این خوانش‌ها شامل ختم شفاء شریف و تلاش برای رسیدن به پاداش آخرت از طریق شفاءخوانی نیز می‌باشد.
خواندن صحیح بخاری توسط مردم استانبول در زمان و مکان‌های مختلف، قرن‌ها ادامه داشته است. اظهارات قاضی عیاض در اثرش در ارتباط با اینکه “همه علما روی صحیح بودن احادیث موجود در مسلم و بخاری متحد شده‌اند” و نظر امام النسائی که می‌گوید “کتابی بهتر از کتاب بخاری وجود ندارد”، در جامعه تأثیر گذاشته و این کتاب را به دومین کتاب پرمطالعه بعد از قرآن بین مردم تبدیل کرده است. همزمان با تلاوت بخاری شریف در مدارس و مساجد، بعدها علاوه بر اینکه در امامزاده‌ها و تکایای صوفی خوانده می‌شد قرائت آن به هنگام مشکلات تیمنا و تبرکا آغاز شده بود.
این سنت در بسیاری از نهادهای دولتی به ویژه داخل ارتش نیز ادامه داشت. تلاوت صحیح بخاری به هنگام روزهای سخت و بد مانند بیماری واگیردار، جنگ، زلزله و قحطی بین مردم عادت شده بود. یاد شدن به عنوان “بخاری‌خوان” و شهرت ارزنده عالمانی که صحیح بخاری می‌خواندن در هر دوره‌ای، مهم‌ترین دلیل تقلای نشان داده شده است.
افرادی که بخاری شریف را می‌خواندند از میان مدرسان مدارس انتخاب می‌شدند. بعضا با هدایا و نشان‌هایی از بخاری‌خوان‌ها تقدیر به عمل می‌آمد. مکانی که بیشترین مراسم بخاری‌خوانی را به خود دیده و برای تلاوت برنده‌شدگان امتحان بیش از همه جا ترجیح داده می‌شد، مسجد خرقه شریف بود. براساس داده‌های تاریخی، جنبه‌هایی مانند بخاری خوانی و شفاء خوانی به طور کلی از پدر به پسر منتقل و مجوزهایی برای خواندن و آموزش آن‌ها داده می‌شد. ابوالعلاء ماردینی می‌گوید: تقریبا ۲۰ نفر از طلبه‌های درس حضور همایون همزمان بخاری شریف را به عنوان نوعی آموزش همه‌گیر در مساجد برای مردم به شکل آشکاری می‌خواندند. بخاری شریف این امکان را یافته بود که در تمامی مساجد سلاطین استانبول به صورت کنترل شده توسط دولت خوانده شود. مسجد و کتابخانه ایاصوفیه، مسجد فاتح و مسجد سلیمانیه مهم‌ترین این‌ها هستند.
در دفتری به نام “مدرسان صاحب جهت” که در آرشیو مشیخت مفتی‌گری استانبول قرار دارد، نام نزدیک به ۹۰ بخاری خوان ذکر شده است. مکان‌های بخاری خوانی که در این دفتر آمده به این صورت است: مسجد نورعثمانیه ، مسجد ایاصوفیه، باب فتوا، مقبره حمیدیه، مقبره والده نقش دل سلطان، مسجد والده، مسجد بشکتاش، مسجد فاتح، مقبره مجیدیه، مقبره سلطان مصطفی، مسجد خرقه سعادت.
در مقبره‌های سلطان مصطفی و حمیدیه خواندن صحیح مسلم ترتیب جهت داده شده است. همچنین در این دفتر ترتیب در کجا و چه روزی خواندن هم ذکر شده است. بخاری شریف که مشاهده می‌شود در مکان و زمان‌های مختلفی خوانده می‌شد، فرصت هر روز خوانده شدن در استانبول را یافته بود. مثلا در مسجد نور عثمانیه توسط مدرسان مختلفی در سه زمان مختلف یعنی “هر روز غیر از سه شنبه و جمعه، هر روز صبح و ایام تحصیل” خوانده می‌شد.
گفته می‌شود، بخاری شریف در مسجد ایاصوفیه در ایام تحصیل، در باب فتوا روزهای سه شنبه و پنج شنبه، در مسجد فاتح هر روز غیر از سه شنبه و جمعه، در مسجد سنان پاشا بشکتاش روزهای جمعه، در مقبره سلطان مصطفی هر روز غیر از جمعه و سه شنبه و در ایام تحصیل خوانده می‌شد.
بخاری شریف به هنگام جنگ در داخل ارتش و در مساجد ولایت‌ها با نیت پیروزی سربازان مسلمان خوانده می‌شد. به طوری که از دولت عثمانی خواسته شده بود تا پیش از جنگ با روسیه بخاری شریف بخوانند، همچنین در روزهایی که ناپلئون به مصر آمده بود، ختم بخاری شریف در ده روز با اهتمام چند نفر در اتاق خرقه شریف در کاخ توپقاپی مناسب دانسته شد. به هنگام جنگ سال ۹۳ با روسیه از استانبول به ولایات دستور خواندن شفاء شریف در کنار بخاری شریف داده شده است.
مشاهده می‌شود که در داخل ارتش همزمان بیش از یک نفر مسئول خواندن بخاری شریف شده بودند. علاوه بر این، بخاری شریف در اتاق لیوای شریف و اتاق عرضِ باب عالی در مابین همایون هم خوانده شده است.
سلطان عبدالحمید دوم در کنار دستور به انجام ختم‌های بخاری در مابین همایون و کاخ ییلدیز، بعد از عزل خویش هم به خواندن بخاری شریف ادامه داده است. آثار زیادی مربوط به ختم بخاری و اهمیت آن نوشته شده و یک ادبیات در این خصوص پدید آمده است. اجرای درس بخاری شریف به هنگام مراسم افتتاح کتابخانه‌ها هم ادامه همان سنت ذکر شده در بالا بوده است. با این کار، هم به پربرکت بودن و هم ایجاد درک علمی از اخلاق با محوریت حضرت پیامبر (ص) در این موسسه جدید الافتتاح خواسته شده است. برای مثال در مراسم افتتاح کتابخانه ایاصوفیه، در مجلسی که سلطان محمود اول نیز حضور داشت، ختم بخاری و دعای آن خوانده شده و مفسران و محدثان کتابخانه هر کدام به نوبه خود درس بازگشایی داده‌اند.
در کتابخانه‌ای که در کاخ فاتح ساخته شده بود، هر ماه بخاری شریف خوانده می‌شد که برای این مقصود ده نفر مسئول شده بودند. در نتیجه این اقدامات، خطاطان قرآن نویس به عنوان یک نیاز احساس احتیاج به نوشتن بخاری کرده‌اند.
امروز ما نسخه هایی از بخاری را داریم که توسط خوشنویسان چیره دست نوشته شده و با دستان ماهر و نور چشم هنرمندان بزرگس روشن شده‌اند. در دوره جمهوریت، عبادات جمعی غیر از پنج نوبت نماز روزانه با شک و تردید دولت رسمی روبرو می‌شد، طبیعتاً خواندن بخاری کاهش یافت و پس از مدتی بخاری خوان مجاز پیدا نشد. امروزه اگرچه درس‌های شفا در مسجد ایوب ادامه دارد اما سنت بخاری خواندن به جز چند گروه کوچک در استانبول کاملاً از بین رفته است.
نویسنده: حر محمود یوجر
