حرمین شریفین و سلاطین عثمانی

همزمان با عصر سلطان ممالیک شامات و مصر (۶۲۴ ـ ۹۲۳هـ . ق ۱۲۵۰ ـ ۱۵۱۷م)[۱] حاکمیت بزرگ و همه جانبه ای ـ که بعدها به نام امپراتوری عثمانی شهره گشت ـ به ظهور رسید. این حاکمیت که از شمال و شمال غربی تا قلب اروپا ، از شرق مجاور با صفویان و سلسله های پس از آن ، از غرب با مدیترانه و بالکان و از جنوب و جنوب غربی شامل شامات ، مصر و سرزمین حجاز و همچنین ، بیشتر مناطق عربی بود از قبیل ترکی قاپی و به نام بنیانگذارشان ، عثمان بن ارطغرل ( ۶۸۷هـ . ق ۱۲۸۸م )[۲]، به عثمانی معروف شده و حاکمیتشان از همین سال ، تا سال ۱۹۲۳م برابر ۱۳۴۲هـ . ق[۳] طول کشید و در حدّ فاصل این چند قرن، اهمیت حرمین شریفین به عنوان نقطه ثقل این حاکمیت، باعث توجه جدّی به حجاز بود و در این نوشتار، سعی و اهتمام به رؤوس مطالب مربوط به سلاطین عثمانی معطوف شده است.

واژگان کلیدی : حرمین شریفین ، حجاز ، مکه معظمه ، مدینه منوره ، عثمانی

اهمیت حرمین

نگاه ویژه مسلمانان به حرمین که دو مرکز اصلی ثقل سیاست های اسلامی و عهده دار تقدّس و تلبّس به این آرایه ، حاکمیت ها را بر آن می داشت که سر فصل اساسی برای این دو شهر در کتاب و منشور حاکمیت خویش بگشایند

مجموعه اتفاقات و رویدادهایی که در روزگار حاکمیت بنی عباس ، که حدود پنج قرن طول کشید ، زعامت دینی شرفا بر حرمین شریفین را ، که از انتساب به خاندان پیامبر ( صلّی الله علیه وآله ) بهره می بردند ، بدیهی می نمود .

روی کار آمدن ممالیک ، این وضعیت را عوض نکرد و ایشان نیز سعی و اهتمام فراوان در توقیر خاندان شریف در حجاز داشتند و از آن سو نیز ، توجه تمام به حفظ روابط خود با عثمانیان می نمودند و حتی پس از فتح قسطنطنیه در ( ۸۵۷هـ . ق / ۱۴۵۳م ) به دست سلطان محمد فاتح جشن بزرگی را در قاهره (پایتخت ممالیک) برگزار کردند.[۴]

اما اختلافات مرزی در حدود شام یا عثمانیان از یک سو و پناه دادن ممالیک و ایجاد رابطه با صفویان در دوره اسماعیل صفوی و جنگ با سلطان سلیم اول از سوی دیگر ، زمینه را برای برخورد عثمانیان با ممالیک فراهم کرد[۵] سرانجام در نبردی که میان سپاهیان سلیم با قانصوه الغوری مملوکی در مرج دابق در ۹۲۲هـ . ق . ۱۵۱۶م. پیش آمد ، مملوکیان حلب و شام شکست خوردند[۶] و سپس بر ممالیک مصر به فرماندهی طومان بای نیز در ریدانیه ظفر یافتند[۷]

در اثر این پیروزی ، شریف مکه خود به استقبال سلیم ، که به سمت حجاز شتافته بود ، رفت و تسلیم بی قید و شرط خود را اعلام کرد . سلیم نیز که در این زمان به خادم الحرمین الشریفین شهرت داشت[۸] حاکیمت شرفا را بر مکه و مدینه به رسمیت شناخت[۹]

سیاست عثمانی در قبال حرمین

توجه مسلمانان به کعبه و حرمین شریفین ، عثمانیان را که خود را خلیفه عالم اسلام می شمردند ، بر آن داشته بود که سعی و اهتمام وافری به عمران و آبادانی این دو شهر ، بهویژه مکه معظمه داشته باشند . باز گذاشتن دست شرفا و اختیار کامل و آزادی عمل دادن به ایشان در راستای همین سیاست است . ضمن این که جایگاه و مرتبت ایشان در انتساب به خاندان قریش و پیامبر ( صلّی الله علیه وآله ) ، پیشینه طولانی در امور حرمین و نفوذ این جماعت هم در میان مسلمانان و در نهایت سعی و اهتمامی که در عمل برای حفظ توازن در روابط خویش با عثمانیان به کار می بردند ، مزید بر علت بود .

پیروی از این سیاست در طول ایام عثمانی ، به وضوح قابل رؤیت است . اگرچه در این میان اقدامات برخی از سلاطین عثمانی به دلیل روحیات شخصی خویش یا اقدامات و تشویقات اطرافیان ، کارهای مؤثرتری انجام دادند .

از جمله ، در زمان حاکمیت سلطان سلیم دوم ( ۹۷۴ ـ ۹۸۲هـ . ق . / ۱۵۶۶ ـ ۱۵۷۴م . ) که وی دستور داد به عمران و آبادانی حرمین ، بهویژه ، حقوق خدّام ، سعی و اهتمام ویژه ای مبذول گردد[۱۰] همچنین دستور تجدید بنای مسجدالحرام و توسعه آن از اقدامات وی بود و دستور ویژه ای نیز برای دوبرابر نمودن صدقات برای ساکنان حرمین شریفین داد[۱۱]

این اقدامات ، کم و بیش ادامه داشت . در زمان سلطان احمد اول ( ۱۰۱۲ ـ ۱۰۲۷هـ . ق . ۱۶۰۳ ـ ۱۶۱۷م . ) ، وی در زمینه آبرسانی در حرمین تلاش فراوان کرد و نسبت به زمینه پرده کعبه اقدامات زیبایی داشت . او همچنین نسبت به بازسازی روضه نبوی دستورات مهمی داد و عواید روستاهایی را نیز وقف خادمان حرمین کرد[۱۲]

احمد اول ، سعی وافری در کارهای خیر در مکه از خود نشان داد[۱۳]

شرفای مکه در طول این ایام ، اقتدار ظاهری خود را حفظ کرد و دولت عثمانی نیز سعی در سیادت کامل ، اما با مراعات حدود و احترامات لازم ، نسبت به حرمین داشتند ؛ به گونه ای که حاکی از اقتدار ، مجد و عظمت ایشان در چشم مسلمانان باشد .

برخی روش ها و اقدامات عثمانی:

اگرچه سلاطین عثمانی برای همه مسلمانان ، امکانات مناسبی برای موسم حج ایجاد کرده بودند ، اما نسبت به شیعه به دلیل سیاست های مذهبی بسیار متعصبانه ، موضع خصمانه ای داشتند . حتی در سال ۱۰۴۰ رسماً اعلامیه دادند و شیعیان را از شرکت در موسم حج منع کردند و این قضیه مدت ها ادامه داشت [۱۴]

بسیاری از عالمانِ به نام شیعه ؛ مانند شهید ثانی ، در شدت فشار سلاطین عثمانی ، به ویژه در موسم حج بازداشت شد و به شهادت رسید[۱۵]

گروه دیگری از علما نیز به همین ترتیب شهید شدند و یا مورد ضرب و شتم قرار گرفتند[۱۶]

از سوی دیگر ، مسلمانان کشورهای مختلف ، با توجه به نهضت استقلال گرایی که در ممالک زیر سیطره عثمانی ، به ویژه در قرن نوزدهم آغاز شده بود ، در موسم حج و در مجامع مسلمانان ، مطالب خود را بازگو می کردند .

در میان بزرگان ، مصلحانِ بزرگی چون سید جمال الدین اسدآبادی ( ۱۲۵۵ ـ ۱۳۸۴هـ . ق . ) کواکبی ( ۱۲۶۶ ـ ۱۳۲۱هـ . ق . ) ، رشید رضا ( ۱۲۸۲ ـ ۱۳۵۴هـ . ق . ) و محمد عبده ( ۱۲۶۶ ـ ۳۲۳هـ . ق . ) از موسم حج ، برای اعلام حمایت از نهضت بیداری مسلمانان بهره جسته و سید جمال مسلمانان را به مراعات سطوت خلافت ، با توجه به مصالح عالیه ، فرا می خواند[۱۷]

اقدامات سلطان عبدالحمید عثمانی در حرمین

عبدالحمید در زمان حاکمیتش ، حج را از ارکان سیاست اسلامی خود قرار داد . او شریف مکه را برای نشر دعوت خود در میان حجاج برگزید و جهت تسهیل آمد و شد حجّاج ، راه آهن دمشق به مدینه را راه انداخت و قرارداد احداث این خط را با متخصّصان آلمانی در ۱۳۱۹هـ . ق . / ۱۹۰۱م . منعقد کرد .

این خط برای مدتی ، در ۱۳۲۶هـ . ق به بهره برداری رسید[۱۸]

عبدالحمید ، عنایت خاصّی به توسعه مساجد و مرمّت آن در حرمین شریفین داشت و بسیاری از بناهای تاریخی و مقدس ، که اکنون به صورت مساجد در این دو شهر و بهویژه مدینه وجود دارد ، از آثار وی است[۱۹]

وی در این مطلب ، هدف خود را بارها توجه به شؤون مسلمانان و حرمین اعلام می کرد .

از اقدامات مهمی که به نوعی می توان خدمات مجموعه عثمانی به حرمین دانست ، مقابله با طرح تجاوزکارانه نیروهای صلیبی پرتغالی بود که در نظر داشتند برای شکستن سطوت مسلمانان ، از دریای سرخ بگذرند و از جدّه به مکه مکرمه حمله کنند[۲۰]

کشتی های جنگی پرتغال ، دوبار برای تصرّف ساحل جدّه وارد جنگ شدند و با مشاهده کشتی های عثمانی ، عقب نشینی کردند[۲۱]

صلیبی ها پیشتر نیز نقشه حمله به مدینه منوره و نبش قبر پیامبر ( صلّی الله علیه وآله ) و تخریب روضه نبوی را در سر داشتند که این واقعه در ۵۸۷هـ . ق . / ۱۱۸۲م . در شرف انجام بود ، لیکن توسط صلاح الدین ایوبی شکست خورد و همین ماجرا باعث توجه و بیداری عثمانی ها در این رابطه شد[۲۲]

فرجام عثمانی و تأثیر آن بر حرمین

با نهضت تجدّدخواهی ، که در قلب حاکمیت عثمانی آغاز شده بود ؛ از یک سو منجر به نهضت ترکان جوان ، موسوم به « جمعیه الشباب العثمانیین » به رهبری مدحت پاشا و از سوی دیگر به استقلال طلبی در ممالک محروسه ، بهویژه ممالک عربی که بی تأثیر از سیاست های مزورانه اروپا ، به خصوص استعمار پیر بریتانیا نبود ، تأثیرات فوق العاده ای در وضعیت حرمین شریفین بهوجود آورد و موجب قوت گرفتن سلفیان ، به رهبری محمدبن عبدالوهاب گردید .

نتیجه طبیعی آن نیز حرکت از سوی درعیه به مناطق نجد و سپس تسلّط تدریجی بر حرمین ، در زمان شریف حسین و تسلیم شدن مناطق حجاز در برابر دعوت وهابیان بود .

متأسفانه ، تمامی این سیاست ها که از آثار رو به افول قدرت عثمانی در حجاز بود ، باعث تخریب قبور مطهّر اهل بیت و صحابه پاک نبوی در شوال ۱۳۲۴ گردید و به دنبال آن ، دیگر کنترلی بر حاکمیت حجاز از سوی دولت عثمانی وجود نداشت ؛ زیرا در زمان سلطان محمد ششم ، مصطفی کمال پاشا ( آتا ترک ) با اختیاراتی که در کنفرانس لوزان به سال ۱۹۲۲م . گرفت ، خلافت عثمانی را ملغی و جمهوریت را اعلام کرد

برداشت

روی کار آمدن سلاطین عثمانی ، مجد و عظمت اسلامی را به رخ جهانیان کشید و همین حاکمیتِ مبتنی بر ظواهر اسلامی ، جاذبه فراوانی در میان ملل جهان ایجاد کرد و ندای توحید ، همچنان از حجاز و حرمین شریفین ، در کنگره عظیم مسلمانان ( حج ) بر می خاست و در زمان حاکمیت عثمانی ، اگر چه اندک ، اما به هر حال مورد توجه بود ؛ آن هم با تضییقات و سخت گیری های شدیدی که بر ضد مسلمانان راستین و پیروان پیامبر ( صلّی الله علیه وآله ) و اهل بیت ( علیهم السلام ) اعمال می شد . در هر صورت ، مجد و عظمت حرمین در طول این سلسله حفظ شد و اقدامات مناسبی به واسطه برخی از سلاطین عثمانی صورت گرفت .

بهاءالدین قهرمانی نژاد شائق

[۱]  ابراهیم ، حسن ، تاریخ سیاسی اسلام ، ترجمه عبدالحسین بینش ، نشر آرایه ، تهران ، چ۲ ۱۳۷ ، ج۴ ، ص۱۲۵

[۲]  الشناوی ، عبدالعزیز ، الدوله العثمانیه ، چاپ قاهره ، ۱۹۸۰م ، ص۳۳

[۳]  فاضل ، حسین ، مؤتمر لوزان و آثاره فی البلاد العربیه ، چ بغداد ، ۱۹۶۷م ، ص۲۲

[۴] السید رجب حرار ، العالم العربی فی التاریخ ، ص۱۴

[۵] ابن ایاس ، محمد احمد ، بدایع الزهور فی وقایع الدهور ، تحقیق مصطفی زیاده ، قاهره ، ۱۹۸۴م ، ج۳ ، ص۴۰۴

[۶] همان ، ص۴۴۵

[۷]  همان

[۸] همان ، ص۴۶۳

[۹] احمد یاقی ، اسماعیل ، دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال ، ترجمه رسول جعفریان ، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه ، ۱۳۷۹ ، چاپ اول ، ص۵۶

[۱۰] همان ، ص۸۷

[۱۱]  النهروانی المکّی ، البرق الیمانی فی الفتح العثمانی ، دارالتنویر بیروت ، ۱۹۸۶م ، ص۲۵۰

[۱۲] احمد یاقی اسماعیل ، همان ، ص۹۳

[۱۳]  همان

[۱۴] جعفریان ، رسول ، آثار اسلامی مکه و مدینه ، نشر مشعر ، چ۶ ، ۱۳۸۲ش ، ص۵۹

[۱۵] الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ، شهید ثانی ، ج۱ ، مقدمه

[۱۶] جعفریان ، همان

[۱۷] احمد یاقی اسماعیل ، همان ، ص۱۶۷

[۱۸] الشتاوی ، عبدالعزیز ، همان ، ج۲ ، ص۸۶۲

[۱۹] رفعت ، محمد ، التوحید السیاسی للفکره العربیه الحدیثه ، قاهره ، ۱۹۶۴م ، ص۹۰ ، نقل از همان ، ص۱۷۰

[۲۰] زین ، نورالدین زین ، نشؤ القومیه العربیه ، بیروت ، ۱۹۸۶ ، ص۵۷

[۲۱] همان ، ص۸۶۳

[۲۲] همان