پایگاه مطالعات عثمانی: ایروین جمیل شیک؛ نام او برای کسانی که نخستین بار با نام او روبرو میشوند در همان ابتدا نشان دهنده شخصیتی چند فرهنگی است که در نامش، هم عناصر شرقی و هم عناصر غربی را با یکدیگر جمع کرده است. او علاوه بر نام در زندگی خود نیز حقیقتا محل جمع شرق و غرب و در کارهای خود نیز همچنین بوده است. نام او عجین با مطالعات فرهنگی و هنر در تاریخ فکری و اجتماعی تمدن اسلامی و خصوصا عثمانی است. نام او به صورت خاص با تاریخ جنسیت، تاریخ حیوانات و تاریخ هنر و نیز نسخه شناسی در حوزه عثمانی و تمدن اسلامی عجین شده است.
ایروین جمیل شیک در سال ۱۹۵۵ در استانبول زاده شد. مقطع ابتدایی را در دبستان ترقی شیشلی، متوسطه را در “High School” و لیسه را در روبرت کالج استانبول خوانده برای مقطع لیسانس راهی ” Lausanne Polytechniques” سوئیس شد. اما یک سال بیشتر در سوئیس نتوانست بماند و برای تحصیلات دانشگاهی در سال ۱۹۷۳ به آمریکا رفت و تا چند دهه بعد که بار دیگر برای تدریس در دانشگاه های استانبول به ترکیه دعوت شد در آن کشور ماندگار شد. لیسانس و فوق لیسانسش را در رشته مهندسی و دکترای خود را در رشته ریاضیات در دانشگاه MİT به پایان برد. به مدت هشت سال در MİT و هاروارد به تدریس مشغول شده و در کنار تدریس دانشگاهی به فعالیت در شرکت های خصوصی نیز پرداخت.
خانواده پدری او از یهودیان چکسلوواکی بودند که با تشدید اوضاع سیاسی در اروپا تصمیم میگیرند برای مدت کوتاهی راهی استانبول شوند اما اقامت آنها با آغاز جنگ جهانی دوم تبدیل به اقامتی چند ساله شده و برای همیشه در آنجا ماندگار میشوند. پدرش متولد چکسلواکی و مادرش متولد استانبول، پدربزرگ مادریش متولد بغداد و مادربزرگ مادری اش متولد مقدونیه بود. او در خانواده ای چند فرهنگی از خانواده های یهودی اشکنازی متولد شده و در خانواده ای که البته تقیدات مذهبی چندانی نداشتند بزرگ شد. نام اروپایی او یادگاری از خانواده یهودیان اروپایی پدری و نام جمیل او یادگاری از خاندان یهودی مادری است که اصالتا از یهودیان بغداد بودند.
ایروین جمیل شیک در آمریکا اگرچه مشغول به تحصیل در رشته مهندسی و ریاضیات میشود و در حالی که در دوران تحصیل دبیرستان دروس تاریخ و ادبیات در شمار درس های مذموم او قرار داشت اما در همان سال نخست اقامت در آمریکا به دلیل حسرتی که برای شهر و دیاری که در آن بزرگ شده بود به سر میبرد در نتیجه آشنایی اتفاقی با شرق شناس بزرگ آلمانی، آنه ماری شیمل به سوی ادبیات و تمدن اسلامی و شرقی کشیده میشود: “یک روز متوجه کلاسی در موضوع تصوف در دانشگاه هاروارد شدم. استادش هم یکی از مشهورترین متخصصین آن حوزه، آنه ماری شیمل بود. بدون تعلل ثبت نام کردم و البته خیلی از این کلاس بهره بردم. اما چون عثمانی نمیدانستم آنچنان که باید و شاید حق مساله را نمیتوانستم ادا کنم. پس عثمانی یادگرفتم. پس از آشنایی با الفبای عربی متوجه زیبایی هنری ای شدم که این الفبا در ذات خود داشت. به این ترتیب توجهم به هنر خوشنویسی جلب شد. این هنر یکی از هنرهایی است که بیشترین هیجان را به من در زندگی میدهد. الان در حوزه خوشنویسی هم اثر جمع آوری میکنم و هم مطالب زیادی در مورد آن نوشته ام.”
علاوه بر حوزه خوشنویسی که شیک تا کنون دهها مقاله در مورد آن نگاشته و به مسائل تاریخی، زیباشناختی و حتی اجتماعی این حوزه پرداخته است همچنان که در بالا نیز اشاره شد از دیگر حوزه های فعالیت او تاریخ جنسیت و زن در حوزه اسلامی است.
البته مساله زن و جنسیت در پژوهش های تاریخی او بخشی عمده از یک گرایش کلانتر است که آن را میتوان در قالب رابطه قدرت در تمدن اسلامی نامبردار کرد. از دیگر حوزه های خاص تری که او در همین چارچوب عام به پژوهش در آن باره میپردازد رابطه میان اقلیت و اکثریت در تمدن اسلامی است.
از دیگر جذابیت های مطالعات حوزه جنسیت و زنان برای شیک، مساله تمثیل است که از نظر او جایگاهی بسیار مهم برای فهم ذهنیت های حاکم بر جوامع تاریخی دارد. مساله تمثیل از نظر شیک یکی از فاکتورهای اساسی در حوزه تاریخ نگاری است چرا که در بخش عمده ای از تاریخ زن به مثابه یک سمبل مورد استفاده قرار گرفته است.
شیک میگوید: در واقع استفاده ابزاری از زن به مثابه سمبل مفاهیم مختلفی به همراه دارد که توجه مرا به خود جلب کرد. مساله زن در تاریخ را از این منظر مورد توجه قرار دادم و مقالاتی در آن حوزه نوشتم. نخستین نوشته ام در این حوزه در رابطه با شیوه تمثیل زن خاورمیانه ای در گفتمان استعماری بود. در این میان مساله جنسیت نیز قابل توجه است. چرا که در نگاه مردانه به این موضوع، خود زن و جنسیت زنانه یکی انگاشته میشوند در حالی که در نگاه زنانه این مساله متفاوت است. جنسیت هم از منظر رابطه اقتدار و پایین دست و هم از منظر نظام تمثیلی موضوع بسیار جذابی است. نکته ای که نباید از یاد برد این است که جنسیتی که در اینجا مورد توجه قرار میگیرد نه یکی حیات جنسی واقعی که جنسیتی است که در ادبیات، سیاست و نیز گفتمان ها به آن تمسک میجویند.
از نظر شیک استفاده از تمثیلات جنسی و نیز گفتمان جنسیتی در ادبیات تاریخی و سیاسی دوره های مختلف به عنوان موضوعی است که میتوان در چارچوب آن به پس زمینه های ذهنی آن جامعه پی برد. اینکه یک جامعه برای دیگرسازی یک گروه اجتماعی، یا استعمار و استثمار آنها و یا برای تحقیر آنها به سوی تمثیلات جنسی و یا ایجاد ادبیات حول مساله جنسیت آن گروه ها روی می آورد مساله ای است که باید بر روی آن تامل کرد.
او در یکی از گفتارهای خود یکی از مثال های مناسب برای این مساله را ادبیاتی میداند که در انگلستان سده هجدهم در رابطه با هندوستان به وجود آمد. “از نظر انگلیسی های آن دوره و حتی پیش از آن مردان هندوستان مردانی زن صفت هستند. چرا که از نظر آنان به دلیل گرمی هوا و بزرگ شدن مردان در حرم ها، مردان هندوستان فاقد اقتدار مردانگی هستند. داستان های مختلفی در این موضوع بر سر زبان ها میافتد و نتیجه ضمنی ای که از آن گرفته میشود این است که همچنان که زنان اجازه و توان حاکمیت ندارند هندوستانی ها نیز فاقد توانایی لازم برای اداره خود هستند. از طرف دیگر تلاش برای حاکمیت و اداره چنین انسان هایی یک رسالت بشری برای انسان های سفید پوست تلقی شده است. شاید این نوع تفکر اکنون برای ما خنده دار باشد اما در آن دوره برای آن جوامع بسیار هم معقول و تاثیرگذار بوده.
نکته جالب ماجرا این است که پس از قیام هندوستان در سال ۱۸۵۷ علیه انگلیسی ها شاهد این هستیم که به یکباره نوشته های انگلیسی پر میشود از مطالبی با این محتوا که هندوستانی ها روان نژند جنسی هستند و ذکر و فکری جز تجاوز به ناموس زنان سفید پوست ندارند!”
با توجه به چنین رویکردهایی است که شیک، تلاش کرده است تا از منظری نو به مساله تاریخ روابط فرهنگی و اجتماعی میان غرب و شرق بپردازد و در این میان آثار ادبی شرقی و غربی و نیز نسخه های کمتر خوانده شده و نایاب تبدیل به یکی از لوازم اساسی کار او شده است.
تعمق در مساله تصوف و تلاش برای فهم جهان صوفیانه در زندگی شخصی ایروین جمیل شیک نیز تاثیر بسیاری گذاشته و نهایتا به اسلام آوردن او ختم شده است. او بعدها پس از مسلمان شدن در مصاحبه ای در این باره گفت: “من در پی ایمان آوردن یا تحقیق در مسائل اعتقادی نبودم. آنچه مرا به اسلام رساند تصوف و هنر اسلامی بود. مبهوت تصوف شدم، پس از آن به مطالعه قرآن پرداختم و شروع به کسب اطلاعات در مورد اسلام کردم. دوست لبنانی مسلمان و متدینی داشتم. یکبار در اثنای صحبت هایمان چند سوال از من پرسید و من هم به آنها جواب دادم. او پس از شنیدن پاسخهایم به من گفت که تو مسلمان شده ای. تا آن لحظه خودم را یک غیرمسلمان علاقمند به اسلام میشناختم و بعدا متوجه شدم که مسلمان شده ام.”
شیک پس از سالها کار و فعالیت در آمریکا نهایتا به ترکیه بازگشته و هم اکنون در این کشور در حال پژوهش و تحقیق است. او در مصاحبه ای تلویزیونی تاکید کرد که “در سالهای پس از ۱۱ سپتامبر عملا آمریکا محیطی غیرقابل زیست برای من شد و از همین رو به دنبال فرصتی برای فرار از آمریکا و بازگشت به ترکیه بودم.” نهایتا با پیدا شدن فرصتی برای جذب هیئت علمی در دانشگاه سابانجی استانبول به ترکیه باز میگردد. او پس از تدریس در دانشگاه سابانجی مشغول به تدریس در دیگر دانشگاه های مختلف استانبول شده و نهایتا ایستگاه پایانی او دانشگاه شهر در استانبول است. او هم اکنون در این دانشگاه به تدریس و پژوهش در حوزه های تاریخی مورد علاقه خود است.
از آثار او میتوان به کتابهای زیر که به ترکی و انگلیسی منتشر شده اند اشاره کرد:
Women in the Ottoman Balkans: Gender, Culture and History
Calligraphy and Architecture in the Muslim World
Turkey in Transition: New Perspectives
Murakka’-ı Has Tuğrakeş Bir Padişah Sultan III. Ahmed
Osmanlı Döneminde Balkan Kadınları Toplumsal Cinsiyet, Kültür, Tarih
Çerkes Güzeli
Bedeni, Toplumu Kainatı Yazmak İslam, Cinsiyet ve Kültür Üzerine
Geçiş Sürecinde Türkiye
İstanbul ve Boğaz Kıyılarına Pitoresk Seyahat
Osmanlı Hanımları Mutfakta
Avrupalı Esireler ve Müslüman Efendileri/Türk İllerinde Esaret Anlatıları
برخی مقالات منتشر شده
“Erotica, Ottoman” in The Encyclopaedia of Islam Three
“The Content of Form: Islamic Calligraphy between Text and Representation”
Illustrative Traditions in the Muslim Context, 1200–۱۹۰۰,
“Osmanlı Hanedanında Kardeş Katli, yahut Aile İçi Rekabeti Ortadan Kaldırmanın Gerekçeleri ve Yolları”
Osmanlı Bağlamında Türcülük: Kıyafet İlmi ve Rüya Tabiri Örnekleri
“Salgın Hastalıklarla Mücadelede Hat San’atı: Tâun Duâsı”
“Mekânın Cinsiyeti Vardır”
“Müslüman Türkler ve Köpek”
İnsanın Kadım Dostu Hayvanlar
“Estetik mi, Epistemoloji mi? Yahut, Hüsn-i Hat San’at mıdır, İlim mi?”
Her kalıp klişe midir? Hüsn-i hat örneği
Türkiye’de Feminizm Tarihine Küçük bir Katkı
İslâmî Kitap San’atlarında Standartlaşma: Usta-Çırak İlişkisi ve İcazet Geleneği
İhtiyar adamın cinsellik gücüyle gençliğine dönmesi
İslâmiyet’in en Kutlu Köpeği Kıtmîr
“Türkçe Matbu Hüsn-i Hat Literatürüne Toplu bir Bakış”
از لینک زیر میتوانید برخی از کتاب های ایروین جمیل شیک را از پایگاه مطالعات عثمانی دانلود کنید: