دایرة المعارف

اَشْکِنْجی، یا اَشکینجی، اَشکنُجی، اصطلاحی در سازمان نظامی دولت عثمانی، به معنی سرباز آمادۀ رزم؛ همچنین نام سپاهی مرکب از افراد تعلیم دیده به سبک اروپایی در دوران محمود دوم (سل‍ ۱۲۲۳-۱۲۵۵ ق / ۱۸۰۸- ۱۸۳۹ م). کلمۀ اَشکن یا اشکین به معنی دوان، روان و اسب تندرو (کاشغری، ۱۰۰؛ …

حَمْزه‌حامِدْ پاشا، مشهور به توقیعی و نشانچی (ح ۱۱۱۳-۱۱۸۳ ق/ ۱۷۰۱-۱۷۷۰ م)، دولتمرد و صدراعظم عثمانی در دورۀ سلطنت مصطفى سوم، بیست و ششمین سلطان عثمانی (سل‍ ۱۱۷۱-۱۱۸۸ ق/ ۱۷۵۷-۱۷۷۴ م). حمزه‌حامد در استانبول متولد شد. پدرش احمدآغا از بازرگانان قصبۀ دَوَلی‌حصار، از توابع شهر نیده / نکیده بود (جاوید، ۸؛ …

خادِمْ حَسَنْ پاشا (د ۱۰۰۶ ق/ ۱۵۹۸ م)، صدراعظم عثمانی در زمان سلطنت محمد سوم، سیزدهمین سلطان عثمانی (سل‍ ۱۰۰۴-۱۰۱۲ ق/ ۱۵۹۵-۱۶۰۳ م). از زمان و مکان و نیز اصل و تبار او آگاهی دقیق در دست نیست. احتمالاً از کودکان مسیحی نومسلمان ــ دِوشیرمه ــ (نک‍ : پاکالین، I/ ۴۴۴-۴۴۸) بود …

آرپالیق، یا آرپالِق، نوعی خاص از مقرری و درآمد نقدی یا جنسی در نظام اداری و مالی دولت عثمانی که به طرق و صور گوناگون نسبت به دوره‎های مختلف، به عنوان اضافه حقوق در هنگام اشتغال به خدمت، یا پس از بازنشستگی یا معزولیت و کناره‎گیری از کار، به عنوان حق …

آغاحُسِیْن، یا آقاحسین پاشا، معروف به آغا‌پاشا (۱۱۹۰-۱۲۶۵ق / ۱۷۷۶-۱۸۴۹م) فرمانده ینی‌چری و وزیر عثمانی در دورۀ سلطنت محمود دوم. در شهر اَدِرْنه دیده به جهان گشود و همراه پدرش حاج مصطفى که اهل روسچوق بود به «بندر» آمد و در همان‌جا به جرگۀ ینی‌چریها پیوست و آنگاه به استانبول آمد. …

خُسْرو پاشا، محمد (۱۱۷۰ ؟-۱۲۷۱ ق / ۱۷۵۶-۱۸۵۵ م)، دولتمرد و صدر اعظم عثمانی. نام اصلی‌ وی محمد‌خسرو است. در خردسالی در زمرۀ غلامان سعید افندیِ چاووش‌باشی به استانبول آورده شد و مدتی بعد وارد دربار شد و همان‌جا تربیت یافت. به هنگام جلوس سلیم دوم در ۱۲۰۴ ق / …

اَبْدال، شاعر متصوّف تُرک، متخلّص به ابدال و معروف به «قره ابدال شمسی» (۱۲۴۴-۱۳۰۳ ق /  ۱۸۲۸-۱۸۸۶ م) که به زبان فارسی نیز شعر می‌سرود. وی در شهر قونیه و در خانواده‌ای فقیر زاده شد. نامش سلیمان و نام پدرش عثمانی بود (اینال، TDEA; 5 / 1768). به علت فقر در کودکی …

تَنْظیمات، یـا تنظـیـمـات خـیـریـه، نهضت نـوگـرایـی و اصلاح‌طلبی در ساختار سیاسی ـ حقوقی، فرهنگی و اجتماعی جامعۀ عثمانی در سدۀ ۱۳ق/ ۱۹م. دورۀ تنظیمات با صدور «خط همایون» یا «فرمان تنظیمات خیریه» در ۲۵ شعبان ۱۲۵۵ق/ ۳ نوامبر ۱۸۳۹م آغاز شد (دانشمند، IV/ ۱۲۲-۱۲۳؛ شاو، ۲/ ۱۱۵؛ IA, XI/ ۷۰۹)؛ اما …

جَمْعیَّتِ عِلْمیّۀ عُثْمانیّه، جمعیتی که در دورۀ تنظیمات (۱۲۵۵-۱۲۹۴ق / ۱۸۳۹-۱۸۷۷م) به‌‌کوشش گروهی از روشنفکران و اصلاح‌طلبان عثمانی برای انتشار و اشاعۀ علوم، فنون و فرهنگ جدید تشکیل شد. با آغاز نهضت نوگرایی و ایجاد اصلاحات در عثمانی ــ که دستاورد گران‌قدر عصر تنظیمات بود ــ نهادها و سازمانهایی نوپا با …