ینی‌چری‌ها چطور از یک نیروی قهرمان به نمادی برای انحطاط تبدیل شدند؟

پایگاه مطالعات عثمانی: سپاه ینی چری که بخشی از سپاه عثمانی به شمار می رفت در مطالعات عثمانی پژوهی از جمله موضوعات قابل توجه بوده است. این سپاه هم از منظر نوع تشکیل، نوع فعالیت، شیوه های مورد استفاده و همچنین جنبه های ایدئولوژیک و ایمانی آن همواره مورد توجه بوده است. اما از مهمترین مسائلی که در اربطه با این سپاه مورد توجه است چگونگی انحطاط آن و نهایتا نابودی آن به دیت خود دولت عثمانی است. در حال یکه سپاه ینی چری زمانی ستون اصلی سپاه عثمانی بود و بسیاری از وقایع مهم و سرنوشت ساز تاریخی به دست این سپاه رقم میخورد اما نهایتا دولت عثمانی مجبور به نابودی این سپاه و کشتار بخش قابل توجهی از اعضای آن شد. اما چرا؟

 با افزایش کاربری سلاح های گرم در جنگ ها از قرن شانزده به بعد دولت عثمانی که از سپاه ینی چری به عنوان سپاه مسلح خود استفاده میکرد به سوی افزایش تعداد اوجاق ینی چری حرکت کرد. در حالی که پیش از این صرفا جوانان توانمند که در مراحل مختلف قابلیت های مختلف نظامی و اداری خود را نشان داده بودند جذب اوجاق ینی چری میشدند اکنون با افزایش ظرفیت طبیعتا معیارهای گزینش نیز دچار تزلزل شد به طوری که حتی برخی افراد فاقد شرایط لازم صرفا به دلیل این که داوطلب هستند در این سپاه پذیرش شدند. در این وضعیت که یکی از اصلی ترین دلایل انحراف و انحطاط در اوجاق ینی چری بود مرحله آموزش ینی چری ها یعنی مراکز «عجمی اوغلان» اهمیت خود را از دست دادند و افرادی که وارد فرآیند جذب میشدند در عرض یک تا دو سال به عنوان ینی چری وارد رده های خدمتی شدند.

از سوی دیگر ینی چری ها در حالی که تا پیش از این برای تمرکز بیشتر بر ماموریت های خود اجازه ازدواج نداشتند به ست تشکیل خانواده روی آورند. اصلی ترین دلیل این وضعیت حکومت پادشاهانی بود که در کارهای حکومتی فاقد جدیت بوده و صرفا به امور نامهم مشغول بودند. با وقوع ازدواج در میان ینی چری ها طبیعتا احتیاجات مادی آنها نیز فزونی گرفت و به این ترتیب با توجه به کم بودن حقوق ماهیانه ای که دریافت میکردند بخشی از آنه به سمت کارهای تجاری روی آوردند. البته کارهای تجاری تنها کار ینی چری ها نبودند و برخی از آنها مجبور به مشغولیت در کشاورزی، کارهای فنی، هیزم شکنی و قایق رانی شدند.

از سوی دیگر به موازات این وضعیت شرایط پدید آمده در داخل حاکمیت نیز ینی چری ها را از ماموریت های نظامی آنها دور کرد. کشمکش های سیاسی داخل حکومت، نقش آفرینی زنان در عزل و نصب های سیاسی و تلاشی که آنها برای همرا کردن بدنه نیروهای نظامی با خود میکردند باعث شد تا ینی چری ها نیز وارد در بازی های سیاسی درون حکومت شوند و این عامل آنها را به سمت فعالیت های بروکراتیک  سوق داد. فعالیت‌های سیاسی ینی چری ها در داخل حاکمیت تا به حدی رشد کرد که عملا اراده آنها یکی از عامل نقش آفرین در عزل و نصب های سیاسی و حتی بر روی کار آمدن و ماندن یک پادشاه میشد. در واقع به جای آنکه ینی چری ها در خدمت و اطاعت دولت و پادشاه باشند، دولت و پادشاه به نوعی تبدیل به گروگان آنها شده بود.

در چنین شرایط سیاسی و اقتصادی ای ینی چری ها به جای آنکه یکی از عوامل اقتدار و امنیت در کشور و خصوصا پایتخت باشند تبدیل به یکی از تهدیدات جدی علیه امنیت و ثبات کشور شدند. با شورش های مختلفی که ینی چری ها در استانبول به پا کردند این جنبه تهدید آفرینی آنها بیش از پیش بروز یافت. البته شیوه شورش برای طلب مطالبات خود از حاکمیت شیوه غریبی نبود اما با افزایش تعداد و شدت این شورش ها ینی چری ها تبدیل به یک عامل ناثباتی در کشور شدند. نخستین شورش ینی چری ها در دولت عثمانی مربوط به سال ۱۴۴۹ بود که این نیروهای نظامی خواستار افزایش دریافتی های خود شدند. آنها در این شورش موفق بودند و پس از محمد فاتح تمام پادشاهانی که بر روی کار می آمدند به عنوان نشانه ای از توجه خود به این نیروها بر حقوق دریافتی آنها می افزود.

از اواسط قرن هفده رفته رفته  نشانه های انحطاط در اوجاق ینی چری به طرز مشهودی نمایان شد. وضعیت عاری از هرگونه انضباط نظامی، رفتارهای سرخود این نیرو و نهایتا ناکارآمدی در برابر ارتش‌های معاصر اروپایی جای شکی برای انحطاط در این نیرو نگذاشته بود. عثمان دوم با توجه به این وضعیت و نیز شکستی که در لشکرشی به لهستان متحمل شده بود تصمیم به نابودی اجاق ینی چری گرفت. او مسئولیت مستقیم شکست در این جنگ را متوجه ینی چری ها و وضعیت آنها می‌دانست و از این رو در پی آن بود تا با نابود کردن این سپاه یک سپاه جدید که متشکل از نیروهای ترکمان باشد ایجاد کند. اما این تصمیم پادشاه با واکنش سخت ینی چری ها مواجه شد. آنان پادشاه عثمان دوم را از تخت پایین کشیده، گروگان گرفته و نهایتا به قتل رساندند. در سال ۱۸۰۴ یکی از شورش های قابل توجهی ینی چری ها در سنجاق سمندره اتفاق افتاد. آنها با شورش در این منطقه باعث مرگ ۷۲ نفر از افراد سرشناس صرب شدند که همین حادثه نیز نقشی مهم در شورش صربستان داشت.

کودتای نی چری ها علیه پادشاهان بعدها نیز ادامه پیدا کرد و آنها در سال ۱۸۰۷ علیه سلیم سوم که در فکر از میان بردن اجاق ینی چری و ایجاد ارتشی به سبک غربی بود دست به شورش زده او را مجبور به استعفا کرده و به جای او مصطفای چهارم را به روی کار آوردند. کار به اینجا نیز ختم نشد و برای جلوگیری از بازگشت سلطان مستعفی به قدرت او را به قتل رساندند.

بخش مهمی از انحطاط ینی چری ها در واقع به دلیل از میان رفتن نظم درونی این تشکیلات بود. در حالی که تا پیش از این ینی چری های از جوانان تازه مسلمان تشکیل میشد اما بعدتر با توجه به امتیازاتی که متوجه این تشکیلات بود خود اهالی مسلمان نیز وارد در این تشکیلات شدند و در ادامه این تشکیلات وجهه ای نیمه نظامی – نیمه دیوانی به خود گرفت. با ورود قدرتمند ینی چری ها به فعالیت های تجاری گروه جدیدی از ینی چری های اصناف بروز یافتند که خود تبدیل به یک لابی اقتصادی دولتی شده بودند. نکته قابل توجهی که در این میان نباید از آن غفلت کرد، ارتباط این گروه با جریان اقتصادی و اجتاعی بکتاشیان است. ینی چری ها از آنجا که خود متعلق به طریقت بکتاشی بودند به صورت طبیعی در ارتباط با درگاه های بکتاشی بودند و این ارتباطات اگرچه در اصل ارتباط غیرعادی ای به نظر نمیرسید اما با گذر زمان و ورود ینی چری ها به حوزه فعالیت های اقتصادی تبدیل به یک لابی قدرت برای جریان بکستاشی گری شدند که این مساله نیز از سویی حساسیت و رقابت دیگر طریقتها و جریانات دینی و از سوی دیگر حساسیت حاکمیت و نگرانی دولت را به همراه داشت. در این میان نباید از نقل توقف فتوحات در انحطاط این جریان غفلت کرد. توقف فتوحات به معنای توقف غنایم و توقف ورود سرمایه به حاکمیت و خصوصا نهاد ینی چری بود و همین مساله نیز چه از منظر انگیزشی و چهاز منظر اقتصاد روزمره این نهاد را با مشکلات فراوانی مواجه کرده بود. از سوی دیگر در این شرایط بحران معنایی که گریبانگیر این جریان شده بود مقوله ای کم اهمیت نمیتوانست به شمار آید.

در نتیجه این وضعیت بود که نهایتا محمود دوم که با اصلاحات مهم دیوانی و اقتصادی و نظامی خود در تاریخ عثمانی ماندگار شده است تصمیم به نابودی این نیروی نظامی دولت خود گرفت.  او با در نظر داشتن تجربه پادشاهان پیش از خود تلاش کرد تا تمام اقتضائات و شرایط لازم را رعایت کند و پس از یک برنامه ریزی چند ساله و در یک فرآیند تضعیف این نیرو نهایتا موفق به یک عملبات خونبار آن هم در مرکز دولت خود شد که از آن به عنوان واقعه خیریه یاد میشود.

او با جلب حمایت مردم و علما نهایتا یک کودتای نظامی علیه این نیروی دولتی ترتیب داد که در نتیجه آن پادگاه اصلی ینی چری ها در در منطقه آقسرای استانبول به توپ بسته شد و در نتیجه آن ۶ هزار نفر از ینی چری ها کشته شدند. پس از آن قریب به ۲۰ هزار نفر ینی چری و افراد مرتبط با آنها ویا طرفداران آنها دستگیر شدند. با در نظر داشتن بدنه اجتماعی ینی چری ها محمود دوم فشار سیاسی سختی علیه بکتاشیان نیز روا داشته و درگاه های بکتاشی به طور چشمگیری بسته شده، اموالشان مصادره شده و به دیگر طریقت های صوفی و دینی اعطا شد.

این حادثه را یکی از خونبارترین حوادث سیاست داخلی در دوره متاخر عثمانی قلمداد کرده اند.