مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: مساله فال بینی و تفال از جمله مسائلی است که قدمتی بسیار طولانی در میان انسان ها دارد و همواره به عنوان یکی از موضوعات جذاب برای افراد بوده است. با وجود اینکه در اسلام مساله طالع بینی و فال بینی از منظر شرعی وجاهتی ندارد اما با این همه مسلمانان نیز نتوانسته‌اند که از توجه به این مساله خودداری کنند و در میان مسلمانان نیز همچون ادوار پیش از اسلام مساله فال‌بینی رواج داشته است. طبیعتا دوره عثمانی نیز از این مساله مستثنا نیست و در این دوره نیز استفاده از روش های مختلف برای تفال رواج داشته است.
تفال قرآنی
یکی از شیوه‌های رایج تفال استفاده از قرآن بود. در این شیوه فرد پس از وضو و قرائت برخی سوره‌ها و بیان برخی اذکار صفحه ای از قرآن را باز کرده و بر اساس آیه ای که با آن روبرو میشد و توضیحاتی که در فالنامه ای که نوعا به زبان فارسی بود در مورد آن آیه داده شده بود حکم بر خیر یا شر بودن کار میشد. روش دیگر فال «قرعه» بود. در این شیوه بر روی جدولی از حروف و ارقام تاسی به همراه اذکاری انداخته میشد و پس از آنکه حرف و رقم مشخص میشد با توجه به اوضاع کواکب، برخی نمادهای حیوانی و گیاهی و مسائلی از این دست و دلالتی که بر پیامبران میشد امکان خبر از آینده برای فرد فراهم می آمد.
در روشی دیگر فرد دوباره با طهارت و قرائت سوره اخلاص صفحه ای از قرآن را گشوده و بر اساس حرفی که در ابتدای آیه قرار داشت و متناسب با توضیحاتی که در جدول مربوط به این نوع از فال بود به تفال میپرداخت. در این جدول که نوعا به زبان فارسی و در آخر قرآن نوشته میشود هر کدام از حروف با شرایطی دلالت بر امری خاص داشت. به عنوان مثال «الف» همراه دلالت بر خیر داشت و «ز» اشاره به ربط امر به شیطان داشته از انجام کار خودداری میشد. اما اگر حرف «ر» ظاهر میشد اراده و حرف شما حتی در نزد سلطان نیز مقبول می افتاد.
سلطان محمد فاتح و فال سلطنت
از جمله موارد مشهور تفال به قرآن باز کردن قرآن و توجه به معنا و مضمون نخستین آیه‌ای بود که به چشم فرد می‌آمد. نقل است که ملاخسرو از علمای زمان خود با این شیوه به سلطان محمد فاتح خبر از سلطنت قریبش داد. در دوره سلطان محمد فاتح دو فالنامه مشهور تالیف شده است که اولی به زبان فارسی با عنوان «جام سخنگو» و دیگر به ترکی با عنوان «فالنامه» شناخته میشود.
از کتاب‌های دیگر مشهور برای فال‌بینی در دوره عثمانی کتاب «رازنامه» بود که از سوی کِفِلی حسین شاعر به سلطان مراد سوم و پس از او به سلطان محمد سوم تقدیم شد. این کتاب از این نظر که اسامی تعداد زیادی از افراد مهم را آورده و طالع آنها و آنچه را بر سر آنها خواهد گذشت شرح داده است از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.
صنف فال‌بینان در دوره اولیا چلبی
با گذشت زمان فال و فال‌بینی در زندگی روزمره و حتی فضای حاکمیتی دولت عثمانی از اهمیت بالایی برخوردار شده تبدیل به یکی از شیوه های معمول برای یافتن راه حل امور شد. به این ترتیب شیوه‌های مختلف فال‌بینی و نیز کتاب‌های طالع‌بینی از اهمیت برخوردار شدند. با توجه به همین وضعیت فال و فال‌بینی تبدیل به یک گروه شغلی شد که اولیا چلبی در اثر خود به روایت آن می پردازد. بر اساس آنچه او آورده است، کسانی در بازارها بوده‌اند که با استفاده از تصاویر به فال‌بینی می‌پرداختند و به آنان «فالچیان مصوران» گفته میشد. یکی از این افراد خواجه محمد چلبی نامی بوده است که در بازار محمود پاشا کار میکرد. او تصاویر بسیار زیادی از پیامبران، پادشاهان، پهلوانان، نبردهای بی شماری که در برابر قلعه‌ها رخ داده بود، نبردهای دریایی و مواردی از این دست را بر روی چرم و یا کاغذ ترسیم کرده، جلد گرفته بر دیوار آویخته بود. کسانی که می‌خواستند فال خود را بدانند نخست باید یک آقچه پرداخت کرده پس از آن یکی از این تصاویر جلد شده را می‌گشودند و او با استفاده از آن تصاویر در دو مصرع فال فرد را بیان میکرد.
اولیا چلبی روایت میکند که برای فردی که تصویر فرهاد برای او ظاهر شده است خوانده است: «صاحب این فال را آمد فرهاد/با کار کردن تو میشوی دلشاد».
آنچنان که از این روایت به دست می آید این شیوه تبدیل به یک گروه شغلی شده بوده و از آن به عنوان یک شیوه برای جمع کردن انسان‌ها استفاده می‌شده است و فرد فال‌بین با توجه به داستان‌هایی که برای فرد یا حادثه موجود در تصویر روایت می‌شده به فرد مخاطب خود حکمی را مبنی بر فال او بیان میکرد.
در میان شیوه‌های مختلف فال‌بینی که در جامعه آن روزگار رواج داشت شیوه فال کتاب از جمله شیوه‌هایی است که نیاز به علم و آگاهی پیشینی فرد داشت. افراد آموزش دیده در این حوزه کتاب‌هایی را به نثر یا نظم و گاه همراه با تصاویری که ویژگی شبیه خورشیدنامه‌ها را داشتند به زبان‌های عربی، فارسی و ترکی تالیف می‌کردند. این کتاب‌ها با گذر زمان برای تقدیم به پادشاهان، وزرا و اعیان به همراه تذهیب کاری‌ها و خطاطی‌های مختلف نسخه‌پردازی شده و در مواردی از سوی نقاشان تصاویری به آنها افزوده میشد.
تفال به مثنوی مولانا
از جمله شیوه های مرسوم برای تفال استفاده از کتاب‌های مختلف بود که نمونه آنها را میتوان را در سندی در کاخ توپقاپی دید. در نسخه‌ای از کتاب نصرت‌نامه مصطفی علی که به تاریخ ۱۵۸۴ تالیف شده است از تفال سردار لالاپاشا به مثنوی مولانا جلال‌الدین رومی اشاره شده است. بر اساس این روایت که به صورت مصور نیز آمده است سردار لالاپاشا به هنگام لشکرکشی به سمت مرزهای شرقی در مسیر خود وارد قونیه شده به زیارت مزار مولانا می‌رود. در آنجا با استفاده از نسخه‌ای از مثنوی به تفال می‌پردازد که در این تفال نتیجه سفر نتیجه مثبتی پیش‌بینی میشود.
فالنامه‌های مصور
کتاب‌های فالنامه مصور در عثمانی بسیار کم است. نخستین نمونه این نوع از فالنامه ها متعلق به قرن هفده است و این نوع از فالنامه ها بیشتر ترجمه و یا گزیده ای از کتاب های دیگر بوده است. نخستین نمونه فالنامه مصور مربوط به عهد مراد سوم است که ترجمه و گزیده‌ای از یک کتاب طالع‌بینی عربی است. سعودی که مدرس و شاعر آن دوره بوده است دو نسخه از این کتاب را به امر پادشاه برای دو دختر او تهیه کرده است.
از نمونه های دیگر فالنامه های مصور عثمانی میتوان به فالنامه‌ای اشاره کرد که از سوی وزیر قلندرپاشا به سلطان احمد اول تقدیم شده است. قلندرپاشا که بین سال‌های ۱۶۱۴ تا ۱۶۱۶ بر مقام وزارت نشسته بود به احتمال قوی در همین ایام آلبومی از تصاویر به همراه فال مرتبط با آنها را تهیه کرده و به سلطان احمد اول هدیه کرده است. قلندرپاشا در مقدمه‌ای که بر این فالنامه نوشته است، بر نقش تصاویر و فواید آنها در فال‌بینی اشاره کرده شیوه نامه‌ای برای استفاده از این کتاب آورده است.
در میان تصاویر فالنامه‌های مصور میتوان تصاویر حضرت پیامبر، دیگر پیامبران الهی، ائمه شیعه و معجزات آنها، کواکب و افلاک، سمبول‌های ماورایی، بهشت و جهنم و نمادهای مرتبط با حیات اخروی، موضوعات مربوط به روز قیامت، مهدی، دجال، دابه الارض و شخصیت های مختلف ادبی و حیوانات و قهرمانان داستانهای کهن را میتوان مشاهده کرد.
ایران، مبدا قدیمی‌ترین نمونه فالنامه مصور
قدیمی ترین نمونه نسخه فالنامه مصور که تا کنون شناخته شده است فالنامه ای مربوط به سال‌های ۱۵۷۵ تا ۱۶۰۰ است که به نسخه درسدن مشهور است. این نسخه در «Dresden Sächsische Landesbibliothek» (کتابخانه و مجموعه تاریخی دانشگاه درسدن) نگهداری میشود. این فالنامه در اصل برای طهماسب، پادشاه صفوی تهیه شده بوده و اکنون فقط ۳۰ صفحه مصور از آن به دست ما رسیده است. دو نسخه دیگر از آن فالنامه که در عهد احمد اول نوشته شده است هم اکنون در موزه توپقاپی نگهداری میشود.
این تصاویر به شیوه شمایل نگارانه باید فهم شده فال فرد از آن خوانده میشد. به عنوان مثال اگر برای فردی تصاویر حضرت سلیمان و بلقیس ظاهر میشد معنای آن این بود که سفر کردن، خرید چیزی، تهیه غلام و کنیز و مرکب، اثاث کشی به منزل جدید، پایان دادن به شیرخواری کودک و فرستادن کودک به مکتب خیر خواهد بود. اگر اصحاب کهف ظاهر میشد در این صورت اولی در صبر کردن در امور بود. تصویر دابه نیز دلالت بر صعوبت و سختی در کارها داشت.
نویسنده: حبیبه چالیشقان، متخصص تاریخ هنر
در همین باره بخوانید:
