سنت‌های عثمانی در نگهداری از امانات مقدسه استانبول – قسمت دوم

پایگاه مطالعات عثمانی: در قسمت اول این مقاله به بررسی جاگیاه خرقه سعادت و دیگر امانات مقدسه در آداب و سنن عثمانی پرداختیم. در ادامه قسمت دوم این مقاله را میخوانید:

خرقه شریف

اندکی قبل از رحلت، حضرت پیامبر(ص) خرقه خود را درآورد و آن را به عمر و علی داده و وصیت کرد که آن­ را به اویس قرنی که مشتاق زیارت حضرت پیامبر(ص) بود اما به دلیل مادر پیرش نتوانسته بود به زیارت حضرت برسد، تحویل دهند؛ آن ها هم بعد از وفات پیامبر(ص) این وصیت را به جا آورده بودند. کسانی که خرقه (برده) را روی اویس قرنی مشاهده کردند، پرسیدند: “اویس این خرقه را از کجا پیدا کرده است؟” چراکه از ماجرای وصیت خبر نداشتند.

تکنیک بافت خرقه شریف که بنابر روایات، در هنگام عروج پیامبر(ص)، بر روی ایشان قرار داشت، همانند تکنیک بافت، خرقه سعادت واقع در کاخ توپقاپی نیست و روش دوخت دشوار و پیچیده‌­ای داشته است. حتی امروز، امکان اجرای چنین گلدوزی در چنین ظرافتی تردید برانگیز است. همانطور که در تجزیه و تحلیل میکروسکوپی مشخص شد، در دوخت این خرقه از پارچه، پنبه و ابریشم به صورت ترکیبی استفاده شده است.

پس از مرگ اویس قرنی، این خرقه به برادرش شهاب الدین اویسی منتقل شد و پس از او، توسط اعضای خانواده­‌اش حفظ شد. از آنجا که آن­ها خرقه را در دست داشتند، هر کجا که می­رفتند با احترام مورد استقبال قرار می­گرفتند و در جامعه شهرت زیادی داشتند. اویسی‌­ها که به درخواست سلطان احمد اول به استانبول آمدند و در خانه­‌ای واقع در جهت شمال شرقی مسجد خرقه شریف و روبروی مسجد آق­صکی، اقامت گزیدند. از اوایل قرن هجدهم، ابتدا آنها خرقه شریف را در محل سکونت خود، در یک مکان سنگ تراشی شده که وزیر بزرگ چورلولو علی پاشا (درگذشته ۱۷۱۱) ساخته بود، قرار دادند که در آنجا را در ماه رمضان برای زیارت باز می‌کردند. پس از سلطان عبدالحمید اول(۱۷۸۰)، مکان ویژه­‌ای برای نگهداری خرقه درست شد که متشکل از یک اتاق واحد در حیاط شمالی مسجد خرقه شریف در منطقه فاتح بود و در ماه رمضان برای بازدیدکنندگان باز می­شد.

مخصوصاً در نیمه دوم ماه رمضان که مسجد خرقه شریف جهت زیارت مادر سلطان باز می­شد، بزرگان دولت عثمانی نیز پس از بازدید از خرقه سعادت، بدون محدودیت در انجام دستورالعملی، به مسجد خرقه شریف آمده و خرقه را زیارت می­کردند. در این مراسم رسم بود که برای هر ده سرباز دربان، یک سینی باقلوا می­فرستادند. زیارت خرقه شریف بعد از نماز ظهر آغاز می­شد و قبل از اذان نماز عصر که به جماعت برگزارمی­شد، پایان می­‌یافت. علاوه بر این، زیارت ازخرقه در شب های قدر از نماز تراویح تا نماز صبح ادامه داشت. این زیارات که تا روز عرفه برای عموم آزاد بود، امروزه نیز از هفته اول ماه رمضان، البته بدون هیچ گونه التزام به دستورالعمل رسمی، برگزار و این رسم ادامه دارد. با افزایش جمعیت استانبول و توسعه امکانات حمل و نقلی، بسیاری از زیارت­ کنندگان از خارج استانبول نیز به در اینجا جمع شدند و باعث شد تا زیارت­ها در کل ماه رمضان گسترش یابد و به ویژه در شب های قدر که منجر به ازدحام شدید می­شد. در دوره عثمانی، هفته سوم ماه رمضان که به مردان و هفته آخر به زنان اختصاص یافته بود، لغو شد. امروزه نیز همانند دوره عثمانی، مدیریت خدمات زیارتی خرقه شریف برعهده خانواده اویسی می­باشد.

پرچم شریف

پرچم حضرت پیامبر(ص) که تخمین زده می شود از پارچه پشمی کتان سیاهی باشد که عایشه دوخته باشد و بر روی آن عبارت “لا اله الا الله محمد رسول الله” نوشته شده است، پرچم شریف (لوای سعادت) نامیده می­شود. هنگام انتقال پرچم شریف به دولت عثمانی، آن را در صندوقچه نقره‌­ای حرم سلطان ایوب قرار دادند. در سال ۱۷۳۰، پرچم شریف به کاخ توپقاپی منتقل شد تا در طی شورش پاترونا به دست شورشیان نیفتد و در بخش خرقه سعادت قرار گرفت و فقط پوشش­‌ها یا محافظ های پرچم شریف در آرامگاه سلطان ایوب باقی ماند.

نامه‌­های سعادت

نامه های حضرت پیامبر(ص) که بر روی پوست نوشته شده و تا امروز باقی مانده است را “نامه سعادت” می­نامند. نامه‌­های دعوت به اسلام که حضرت پیامبر(ص) برای موکاکوسی، فرماندار کل بیزانس در مصر، به امیر بحرین منزیر ساوا، به امیر غسنی هریس ابوسمیر و به مسیلیمتولکس زاب فرستاده بودند. در بخش مقدسات به نمایش گذاشته شده است. همچنین مصحف شریفی که به عثمان نسبت داده می‌­شود و یکی از قدیمی ترین آثار باقیمانده است نیز در این بخش حفظ شده است.

مهر سعادت

وقتی رسول خدا تصمیم گرفتند نامه‌­هایی به روسای کشورهای خارجی بنویسند، انگشتری را به نام مهر سعادت برای انگشت کوچکشان آماده کرده بودند که عبارت “محمد رسول الله” بر روی سنگ انگشتر نقش بسته بود. مهر سعادت که به ترتیب پس از پیامبر، ابوبکر، عمر و عثمان از آن استفاده کردند، در سال ۶۵۱-۶۵۱ (۳۰) به چاه اریس در مدینه افتاد و انگشتر دیگری به همان شکل ساخته شد. در قرن نوزدهم مهر عقیقی سرخ رنگ و مستطیلی شکل که مخصوص انگشتر است در بغداد پیدا شده و به استانبول ارسال شده است. تخمین زده می­شود این انگشتر همان انگشتر بدلی باشد که به شکل مهر سعادت ساخته شده بود. این انگشتر هنوز هم در بخش خرقه سعادت به نمایش گذاشته شده است.

قدم شریف

ردپایی که به آن “قدم شریف” می گویند، درواقع نقش کف پایی بر سنگ یا آجر است به حضرت پیامبر(ص) نسبت داده می شود. سلاطین عثمانی همانند احترام به سایر بقاع متبرکه، به قدم شریف نیز احترام زیادی می‌­گذاشتند و با این موارد که یادبودی از حسرت دیدار حضرت پیامبر(ص) بودند، به فکر کسب افتخاری برای استانبول بودند. سلطان قایتبای از حاکمان مصر وصیت کرده بود که «قدم شریف» در بالا سر مقبره او در مصر قرار گیرد. اما این یادبود پیامبر(ص) توسط سلطان احمد اول به استانبول آورده شد، اما پس از آنکه او رویایی را در خواب دید، نسخه اصلی «قدم شریف» را پس فرستاد و شعری سرود که به شرح زیر است:

نولا تاجیم گیبی باشیمدا گؤتورسم داییم

قدم نقشینی اول حضرتی شاهی رسلون

گل گلزار نبوت و قدم صاحبی دیر

احمدا دورما یوزون سور قدمینه او گولون

ترجمه شعر: چه می شود اگر همواره بر سرم مثل تاج بردارم/ نقش قدم آن حضرت شاه رسل / گل گلزار نبوت، صاحب قدم/ احمدا! ناایست بلکه رو بگیر بر قدم آن گل

این ردپای منتسب به پیامبر اسلام  در ادبیات نیز نمود داشته است و شعرهای مستقلی در این زمینه سروده و آثاری در مورد آن تولید شده است. عقایدی مانند اینکه خانه‌­هایی که در آن ردپای رسول الله(ص) در آنجا قرار دارد، نمی سوزد، خالی از میهمان نمی‌شود، هر آن چشمی که ردپای آن حضرت را ببیند، درد و رنج نخواهد برد و هیچ انسان یا جنی نمی‌­تواند به کسی که به قدم مبارک رو بگیرد، آسیب برساند، بین مردم رواج داشت و منجر به نگارش چنین آثاری می­شد. یکی از دانشمندان عثمانی به نام محمد منیب آیین ­تابع (درگذشته ۱۸۲۳) رساله­‌ای به نام «آثارالحکم فی نقش­‌القدم» نوشت، که در آن سعی کرد اثبات کند که احتمال وجود ردپای حضرت پیامبر(ص) حتی بر روی صخره­ای سخت نیز وجود دارد. او ادعا می­کرداین مسئله یکی از معجزات پیامبر(ص) است و این حادثه چندین بار اتفاق افتاده است. او در بخشی از کار خود به ردپای پیامبر(ص) در شام که در زمان سلطان عبدالحمید اول به استانبول آورده شده بود، اشاره می‌­کند. شیخ سید محمد زیاد که «قدم شریف» را با احترام فراوان به استانبول آورده بود، مورد احترام شدید سلطان قرار گرفت و وزیراعظم خلیل حمید پاشا عمارت قاپیچی‌باشی در ساماتیا را مصادره و تبدیل به جایگاه مخصوص قدم مبارک کرد. در بخش امانات مقدس از شش ردپا محافظت می­شود که چهار عدد از آن­ها بر روی سنگ برجا مانده و دو عدد بر روی آجر می­باشد. مهمترین آن­ها که در یک قاب طلایی با درپوش محافظت می­‌شود، توسط احمد بیگ، امیر هنگ نظامی، از طرابلس آورده شده و به سلطان عبدالمجید هدیه شده است. گفته می­شود که این «قدم شریف» که محفظه طلای آن توسط سلطان عبدالحمید دوم در سال ۱۸۷۷ ساخته شده است، رد پای حضرت پیامبر می­باشد که در هنگام معراج در قبه­‌الصخرا باقی مانده است.

سلطان محمود اول، «قدم شریف» واقع در اداره امانات مقدس را در سمت قبله مقبره سلطان ایوب، بر روی سنگ مرمری قرار داده و با همراهی ده سرباز محافظ، این مکان برای زیارت­ باز می‌شد. «قدم شریف» دیگری نیز در کنار مقبره سلطان مصطفی سوم محافظت می­شود. این مجموعه توسط وزیراعظم بایرام پاشا، در سال ۱۶۳۴-۱۶۳۵، ساخته شده و با نام «تکیه قدم شریف» شناخته می­شود؛ چراکه رد پای پیامبر در آنجا محافظت می­شود.

نعل شریف

کفش­‌های مورد استفاده پیامبر را “نعل شریف” می­‌نامند. نعل شریف که در منابع حدیثی به تفصیل شرح داده شده است، از دو جنبه یعنی هم در رابطه با قداست شخص رسول­الله(ص) و هم پای ایشان، در ادبیات اسلامی مهم تلقی شده است. کفش­هایی که پیامبر می­پوشید به نام­های «نعل رسول، نعل پاک، نعل مبارک، نعل سعادت، نعلین سعادت، نعلین شریفین، کفش شریف» نامگذاری شده­اند.

سه نعل شریف که گفته می شود متعلق به حضرت پیامبر(ص) است و در زمان های مختلفی به استانبول منتقل شده­‌اند، در بخش امانات مقدس به نمایش گذاشته شده­‌اند. یکی از آن­ها در زمان سلطان عبدالعزیز در بیتلیس پیدا شد و در سال ۱۸۷۲ با در درون یک محفظه نقره‌­ای که به دستور پرتونیال مادر سلطان ساخته شده بود، در میان امانات مقدس گنجانده شد. شیرین‌­زاده حافظ سعدالدین شعری متشکل از ۲۳۵ دوبیتی در وصف وقایع  خارق­‌العاده‌­ای که در راه آوردن نعل جنگی حضرت رسول الله(ص) از بیلتیس به استانبول رخ داده که نشانه علاقه و احترام مردم به ایشان بوده، سروده است.

در میان امانات مقدس دو نعل شریف دیگر وجود دارد که شبیه صندل است که از نظر تکنیک و مواد ساخت شبیه یکدیگر می باشد. لنگه کفشی نیز به نام «کفش شریف» در میان امانات مقدس موجود است که تا مچ پا را می­پوشاند. لنگه دیگر این کفش در بنیاد «خرقه شریف» واقع در فاتح می باشد.

دندان شریف

دندان رسول خدا که در جنگ احد به طور کامل یا جزئی شکسته شده بود، «دندان سعادت» یا «دندان شریف» نامیده می­شود. دندان شریف در نتیجه لشکرکشی سلطان یاووز سلیم به مصر، از آنجا به استانبول آورده شد و هنوز هم در یک جعبه لوکس ساخته شده توسط سلطان محمد ششم وحدالدین، نگهداری می­شود.

در فرهنگ استانبول، اویس قرنی که نقل می‌شود از غم و اندوه شکسته شدن دندان پیامبر(ص) در جنگ احد، تمام دندان‌­های دهان خود را شکست، به عنوان استاد تسبیح پذیرفته شده است و در مغازه‌­هایی که حرفه درست کردن تسبیح انجام می شد، نوشتن دوبیتی زیر معمول بود:

بسملی­له آچیلیر هر گون بیزیم تزگاهیمیز

حضرت اویس قرنی پیریمیز استادیمیز

ترجمه: با بسم­الله باز­ می­شود هر روز مغازه­ ما/ حضرت اویس قرنی پیر و استاد ما

ریش شریف

تارهای مو و ریش پیامبر(ص) که تا به امروز باقی مانده است با نام­های “لحیه سعادت، ریش شریف” در اداره مقدسات و در مساجد و خانه‌های اطراف آن حفظ شده است. درحالیکه موهای سر و صورت رسول خدا اصلاح می­شد، اصحاب که پیرامون او بودند سعی می­کردند موهای بریده شده و ریش­های حضرت را قبل از افتادن بر روی زمین، بردارند. همچنین خود پیامبر(ص) نیز موهای کوتاه شده خود را به برخی از صحابه می­دادند تا آن­ها را در میان خانواده­‌ها توزیع کنند و همراه خود نگه دارند. به همین دلیل، نسل­های بعدی صحابه نیز آن­ها را نگه داشته و از آن مراقبت می­کردند و به برکات آن امیدوار بودند. همچنین معتقد بودند که این رشته­های مو در پیروزی در جنگ­ها، همانند حضور خالد بن ولید، موثر می­باشد.

اولیا چلبی در خاطرات خود ثبت می­کند که در میان امانات مقدسی که از مصر آورده شده، یک ریش سعادت نیز موجود است. احمد تیمور پاشا(متولد ۱۸۷۱ – م. ۱۹۳۰)  در لیستی ثبت کرده است که ریش های شناخته شده‌­ای در جهان اسلام در طول عمر وی در جهان پیدا شده است. وی گزارش داده که در زمان سلطان محمد پنجم رشاد، چهل و سه ریش شریف در میان امانات مقدس قصر توپقاپی وجود داشت که سلطان بیست و چهار مورد از آنها را به برخی از شهرهای عثمانی فرستاد و یکی از آن­ها را نیز به سلطان جهان بیگم در طول سفری که ایشان به استانبول داشت، هدیه داده است. عبدالعزیز بیگ، پس از اشاره به اینکه ریش­‌های زیادی در استانبول در عمارت‌های بزرگی نگهداری می شود، به اتاق کوچکی در طبقه فوقانی مسجدی اشاره می­کند که این اتاق را “اتاق ریش­‌های سعادت” می نامیدند و این اتاق جهت زیارت «ریش های شریف» باز می­شد.

امروزه ۴۲۲ ریش شریف وجود دارد که توسط ادره امور مذهبی در استانبول ثبت شده­‌اند. برخی از آنها در بخش امانات مقدس و برخی همانند دوره عثمانی در برخی از مساجد، عمارت‌­ها، بنیادها و خانه‌­ها محافظت می­شوند.

همانند دوره عثمانی، امروزه نیز در شب های نیمه دوم ماه رمضان و سایر شب­های پر برکت، بقچه های ریش تکبیرگویان باز می­شوند و زیارت­کنندگان نماز امیه را باهم می­خوانند. همچنین حمل «ریش های شریف» بین مساجد در ماه رمضان و در شب های مقدس یک رسم می­باشد.

سیوف مبارک

حدود بیست شمشیر وجود دارد که دو عدد از آنها منسوب به پیامبر گرامی اسلام(ص) ، یکی به حضرت داوود(ع) و دیگری به اصحابی مانند خلفای راشدین و عمار یاسر منسوب شده‌­اند که بیشتر آنها بعداً از قبضه و غلاف­های دستی بازسازی شده­‌اند. شمشیری که پیامبر در جنگ احد از آن استفاده کرده و بعداً به عمر هدیه دادند و بعد به ترتیب به بنی امیه، بنی عباس و سلطان بایبارس البوندوقدری تحویل داده شده بود، در زمان سلطان مراد سوم به استانبول آورده شد.

از سلطان احمد اول، سلاطین عثمانی یک یا دو شمشیری منسوب به حضرت پیامبر(ص) یا عمر که از امانات مقدس هستند و یا شمشیر سلاطینی چون عثمان غازی، سلطان محمد فاتح، سلطان سلیم یاووز را می­پوشیدند.

کمان منسوب به پیامبر(ص)«قوس سعادت (کمان پیامبر)» نامیده می شود. کمان سعادت که در کاخ توپقاپی به نمایش گذاشته شده است، ۱۱۸ سانتی متر طول دارد و از نوعی نی به نام «نِب» ساخته شده و پوشش نقره آن به دستور سلطان احمد اول زده شده است.

عصای نبوی

عصایی به طول ۱۴۸ سانتی متر و سطح مقطعی شش ضلعی که از قطعات چوبی روضه مطهر در هنگام بازسازی ساخته شده است و به عنوان یادگاری از مسجدالنبی در کاخ توپکاپی به نمایش گذاشته­ شده و “عصای نبوی” نامیده می­شود . عصای دیگری نیز برای حضرت پیامبر(ص) در هنگام تعمیر کعبه به عنوان یادگاری از مسجدالحرام ساخته شده است.

قدح شریف

به ظرف های آبی که حضرت پیامبر(ص) هنگام نوشیدن آب استفاده می کردند و ساخته شده از مواد مختلفی بود، “قدح شریف” نامیده می شود. این ظروف توسط اصحاب محافظت شده و به نسل های بعدی منتقل شده است. “قدح شریف” که در اداره مقدسات به نمایش گذاشته شده، کاسه‌­ای چوبی است که پیامبر هنگام استراحت در باغی متعلق به بنی ساعده، با آن آب نوشیده اند. این ظرف اکنون پوشیده از نقره می­باشد و بر روی آن نوارهای نوشتاری که داستان های حول این ظرف تا آن زمان، حک شده بود.

قمیص فخرالنساء

در بخش امانات مقدس، خرقه حضرت فاطمه(س) و یک پیراهن ساده­ از ایشان که بر روی آن­ در دوره های بعدتر آیات و دعاهایی به خط نسخ نوشته شده است، امروزه به نمایش گذاشته شده است و قمیص فخرالنسا نامیده می شود. همچنین، لباسی ساده و بدون گلدوزی، دوخته شده از پارچه پشمیبا یک آستر آبی، یک دکمه بافتنی روی سینه، بدون یقه، آستین های بلند که مانند عبا می باشد منسوب به حضرت فاطمه(س) می­باشد که در این بخش نگه­داری می شود.

قمیص سیدالشهدا

در بخش امانات مقدس، پیراهنی منسوب به حضرت حسین(ع) به نام “قمیص سیدالشهدا” که از پارچه سفید ضخیمی دوخته شده، آستین کوتاه، بدون یقه ، و هشت دکمه گرد در قسمت جلو دارد. همچنین در این بخش خرقه حضرت حسین(ع) که لکه های خونی بر روی آن واقع است به همراه تکه­ای پارچه به نمایش گذاشته شده است.

در میان امانات مقدس، مواردی نیز وجود دارد که به پیامبران گذشته نسبت داده می شود. در میان این آثار، عمامه حضرت یوسف(ع) که “دستار یوسفی” نامیده می­شود و در واقع پارچه‌­ای سفید رنگ می­باشد که بر روی مخروطی مخملی به رنگ قهوه­ای پیچیده شده و سلاطین عثمانی در مراسمات مهمانی بر سر خود می­گذاشتند و از این منظر جایگاه ویژه­ای داشت.

شاخه صاف درختی به طول ۱۲۲ سانتی­متر نیز به عصای حضرت موسی(ع) نسبت داده شده است.

در میان امانات مقدس، ظرفی کوچک سنگی به شکل دیگ به ارتفاع ۱۲ سانتی­متر و لبه پهن قطر لبه ۲۲ سانتی­متر وجود دارد که از جنس گرانیت سیلیسی می­باشد و منسوب به حضرت ابراهیم(ع) (گلدان حضرت نوح(ع)) می­باشد.

در میان امانات مقدس، بازوی خشک شده­ای منسوب به حضرت یحیی(ع) در محفظه­‌ای طلاکاری و نقره‌­کاری شده، همچنین قطعه‌­ای جمجمه که در داخل محفظه­‌ای گرد و یک رنگ محافظت می­شود، وجود دارد.

برخی از امانات مقدس، متعلق به حرمین شریفین، به ویژه کعبه و قبر حضرت رسول الله(ص) است. این موارد شامل قفل و کلیدهای کعبه، محفظه­های حجرالاسود، بال دروازه توبه، شیارهای پرده کعبه، پوشش درب کعبه و روضه مطهره، نشان­های منبر شریف، روانداز و خاک قبور حضرت پیامبر(ص) و حضرت فاطمه(س) و ابوبکر و عمر می­باشند.

نباید فراموش کرد که ازجمله نشانه‌­هایی که مربوط به حضرت پیامبر(ص) در استانبول هستند، گورهای صحابه و مقامات وابسته، مخصوصا جناب ابوایوب انصاری، نیز از عوامل مهم تعیین کننده دنیای فرهنگی استانبول هستند.

امانات مقدس که دارای ارزش دینی و تاریخی هستند و در بخش خرقه سعادت با احترام و دقت بسیار محافظت می شوند، از جمله ثرو­ت­های مادی و معنوی استانبول هستند. از زمان ورود امانات مقدس به استانبول، به عنوان سمبل حقانیت و تداوم سلسله عثمانی تبدیل شده­اند و هویت مرکزیت دینی و سیاسی جهان اسلام را به استانبول می­دهند. سلاطین عثمانی برای نشان دادن قدرت مادی و تجلی احترام معنوی خود نسبت به این اشیا، وارد مسابقه تزئیناتی و تذهیبی شدند و این امر به شکل گیری زندگی فرهنگی استانبول در چارچوب سنت حضرت پیامبر(ص) و بزرگان اسلام و احترام به اماکن مقدس کمک شایانی کرد. امانات مقدس که به عنوان نشانه­ای از ارادت مستقیم به سنت حضرت پیامبر(ص) و یکی از مهمترین وسایل حمل تعالیم وی به زمان حال و حتی به آینده تلقی می شوند، همچنان امروزه نیز یکی از مهمترین عوامل تعیین کننده زندگی مذهبی استانبول می­باشند.

نویسنده: مصطفی صبری کوچوک آشچی

منبع: دایره المعارف استانبول

منابع:

Ağca, Sevgi, Hırka-i Saadet, İstanbul 2013.

Ahmed Teymur Paşa, el-Âsârü’n-nebeviyye, Kahire 1971.

Aydın, Hilmi, Hırka-i Saadet Da­iresi ve Mukaddes Emanetler, İstanbul 2004.

Bozkurt, Nebi, “Tesbih”, DİA, XL, 531.

Bozkurt, Nebi, “Mukaddes Emanetlerin Tarihi ve Osmanlı Devletine

İntika­li”, MÜİFD, ۱۹۹۷, sy. 13-15, s. 7-26.

Danişmend, İ. Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul 1971-72.

Koçu, R. Ekrem, Topkapı Sarayı, İstanbul, ts.

Köprülü, Haşim, Hırka-i Şerif ve Veysel Karanî, İstanbul 1975.

Öz, Tahsin, Hırka-i Saadet Dairesi ve Emanat-ı Mukaddese, İstanbul 1953.

Şenalp, M. Hilmi – Mustafa S. Küçükaşcı, “Bi’set, Hicret ve Mi’râc Ekseninde;

Emânet, Medeniyet ve Hırka-i Şerîf”, Keşkül, ۲۰۱۳, sy. 26, s. 60-75.

Tanman, M. Baha, “Hırka-ı Şerif Camii”, DİA, XVII, 378-379.

Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Saray Teşkilâtı, Ankara 1945.

همچنین ببینید

آشوریان استانبول، از عثمانی تا به امروز

پایگاه مطالعات عثمانی: حضور آشوری ها در استانبول به قرن ها پیش باز می گردد. …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *