مطالعات عثمانی
نام اصلی او محمد صباح الدین و پدرش داماد محمود جلال الدین پاشا و مادرش سنیحه سلطان دختر سلطان عبدالمجید و خواهر عبدالحمید دوم است. او را در منابع محلی به خاطر مادرش «سلطان زاده» می نامند و در منابع غربی از او به عنوان «شاهزاده» یاد می کنند. او به همراه برادرش احمد لطف‌الله، دروس عربی، فارسی، فرانسوی، علوم، نقاشی و پیانو را از شخصیت‌هایی چون قاضیخانلی امین افندی، آدانالی حیرت، اسماعیل صفا، صادق بلیغ، معلم فیضی و حسین دانش فرا گرفت و ادبیات عثمانی، عربی-فارسی و فرانسوی را آموخت. او از سنین کودکی با بزرگان ادب و اندیشه آن دوره که به خانه‌شان رفت و آمد داشتند آشنا شد و از دانش، فرهنگ و تجربیات آنها بهره برد. از همان سالهای جوانی، و تا حدی به دلیل فشار بر خانواده، با این عقیده خوی گرفت که فقط با مبارزه در خارج از کشور می‌تواند راه‌حلی برای بلایایی که امپراتوری عثمانی در آن سقوط کرده پیدا کند. او پس از درگیری پدرش با پادشاه به دلیل یک مسئله خانوادگی به همراه پدر و برادرش لطف الله به پاریس گریخت(اکتبر ۱۸۹۹). در آنجا او به ترکان جوان که با دولت عبدالحمید دوم در حال مبارزه بودند، پیوست. با این حال، در بسیاری از مسائل با احمد رضا بیگ، رهبر ترکان جوان در پاریس، اختلاف نظر داشت. در عین حال، در فعالیت های انجمن علوم اجتماعی(La Science Sociale) که توسط ادموند دمولینز، یکی از نمایندگان مکتب جامعه شناسی لپلای(Le Play) تأسیس شده بود نیز شرکت کرد. او نقش مهمی در تشکیل اولین کنگره ترکان جوان در ۴ تا ۹ فوریه ۱۹۰۲ داشت که هدف آن اتحاد ترکان جوان فعال در کشورهای مختلف اروپایی بود. او با وجود اینکه در کنگره به عنوان رئیس انتخاب شد، اما نتوانست نتیجه دلخواه خود را کسب کند، زیرا بین گروه ها بر سر هدف نهایی اتفاق نظر وجود نداشت. بعدها، در کنار گروه های احمد رضا بیگ و میزانچی مراد بیگ، او سومین گروه ترکان جوان را با نام “جمعیت تشبث شخصی و عدم مرکزیت” تشکیل داد. او به همراه احمد آقایف، رشاد مهدی‌اف و امیر حسین‌اف در پاریس به عنوان ارگان مطبوعاتی جمعیت شروع به انتشار روزنامه ترقی کرد (۱۹۰۶). او به منظور پایان دادن به حکومت عبدالحمید دوم، پیشگام تشکیل دومین کنگره ترکان جوان در ۲۷ دسامبر ۱۹۰۷ شد.
شاهزاده صباح الدین در مقالات منتشر شده خود در آن زمان، اغلب از دیدگاه‌های لیبرال (تشبث شخصی) و عدم مرکزیت (تمرکز زدایی) که تحت تأثیر ادموند دمولینز توسعه داده بود، دفاع کرد. پس از اعلام مشروطه دوم عثمانی، او به همراه دیگر مخالفان حکومت به استانبول بازگشت. علیرغم اصرار اعضای حزب احرار که پیرو نظرات وی بودند، وارد سیاست فعال نشد. او آشکارا با حزب اتحاد و ترقی که پس از حادثه ۳۱ مارس در سال ۱۹۰۹(عصیان علیه مشروطه عثمانی) قدرت را به دست گرفت، مخالفت کرد. اگرچه مدتی به دلیل ادعای دست داشتن در حادثه ۳۱ مارس در زندان بود، اما با خواهش مادرش و میانجیگری محمود شوکت و خورشید پاشا آزاد شد. وی همچنان به انتقاد شدید از دیدگاه های سیاسی و اقتصادی حاکمان اتحاد و ترقی ادامه داد. اگرچه جوانانی که ایده های او را پذیرفته بودند، انجمنی به نام باشگاه نسل جدید تأسیس کردند، اما این باشگاه توسط دولت در سال ۱۹۱۱ بسته شد.
او در مقاله ای که در زمان جنگ بالکان به سلطان رشاد نوشت، تأکید کرد که دشمن در خارج نیست، بلکه در ساختار اجتماعی داخل کشور قرار دارد و آشکارا اعلام کرد که تنبلی و مدیریت متمرکز امپراتوری عثمانی را نابود می کند. او هم به دلیل این مقاله و هم به دلیل ادعای دست داشتن در ترور محمود شوکت پاشا دوباره دستگیر شد و پس از آزادی به پاریس گریخت (۱۹۱۳). پس از پایان جنگ جهانی اول و اتمام حاکمیت اتحاد و ترقی، به استانبول بازگشت (۱۹۱۹). در این بین، اگرچه او از جنبش مبارزه ملی که در آناتولی آغاز شده بود، حمایت کرد، اما پس از تأسیس جمهوری ترکیه، با تصویب قانون تبعید منسوبین سلسله عثمانی، مجبور شد به خارج از کشور برود، که دیگر برنگشت(۱۹۲۴). پس از آن در روزنامه های اروپایی مقالات مختلفی درباره مسائل سیاسی و اقتصادی ترکیه منتشر می‌کرد. سالهای آخر عمرش در سوئیس، در فقر سپری شد. او در ۳۰ ژوئن ۱۹۴۸ در روستایی نزدیک به شهر نوشاتل سوئیس درگذشت. پس از مدتی پیکر او را به استانبول آورده و در مقبره خانوادگی‌شان در ایوب سلطان به خاک سپردند.
شاهزاده صباح الدین به عنوان متفکری که از لیبرالیسم دفاع می کرد و به عنوان جامعه شناسی که سعی می کرد رویکرد فردگرایانه مورد دفاع مکتب لپلای و به ویژه ادموند دمولینز را در برابر سوسیالیسم دورکیم که توسط ضیا گوک‌آلپ در ترکیه اتخاذ شده بود توسعه دهد، شناخته می شود. از نظر او، ملت و دولت اساساً مبتنی بر افراد هستند، و از آنجایی که افراد، عنصر اصلی ایجاد موجودی به نام ملت و قوت بخشیدن به آن هستند، برای پیشرفت جامعه، ابتدا باید تک تک افراد جامعه رشد پیدا کنند. وظیفه دولت نیز تأمین رفاه و سعادت افرادی است که ملت را تشکیل می دهند. افراد سنگ بنای دولت هستند و برای این امر، دولت باید اطمینان حاصل کند که شهروندانش موفق هستند. شاهزاده صباح الدین همچنین سیستم آموزشی Ecole des Roches را توصیه می کرد که قبلاً در فرانسه آزمایش شده و شکست خورده بود.
او همچنین در مقالات و آثار مختلف خود دیدگاه‌های زیر را آورده است: کاری که باید در امپراتوری عثمانی انجام شود با اعلام مشروطه و پایان دادن به استبداد عبدالحمید دوم و فراهم کردن مجدد کارایی قانون اساسی خاتمه پیدا نمیکند، زیرا حکومت استبداد تا حد زیادی در نتیجه شرایط اجتماعی پدید آمده است. تا زمانی که راه حل با تغییر شرایط موجود آغاز نشود، استبداد جدید اجتناب ناپذیر خواهد بود. برای ریشه کن کردن استبداد، همزمان با اعلام مشروطه، اصلاح اساسی در اداره دولت، ایجاد یک سیستم عدم مرکزیت و فراهم کردن شرایط برای توسعه تشبثات شخصی در بین شهروندان ضروری است. هدف مشروطه، فراهم کردن شرایط کنترل مردم بر حکومت است. از زمان های گذشته، فقدان یک دولت مرکزی مستقیم و سیستم مالکیت خصوصی باعث عقب افتادگی و تجزیه امپراتوری عثمانی شده است. عدم مرکزیت (تمرکززدایی) سیستمی است که اختیارات و اقتدار را تقسیم می کند و در نتیجه عملکرد سریع را تضمین می کند. در این نوع مدیریت، امر ضروری این است که افراد آزادانه عمل کنند. قرن هاست که طبقه مصرف کننده کارمندان دولت مانع از ظهور طبقات جدید مولد و فعال در کشور شده است. برای این کار باید ذهنیتی را که همه چیز را از دولت انتظار دارد، از بین برد. از سوی دیگر باید سیاست دقیقی در قبال کشورهای همسایه دنبال کرد. حفظ روابط دوستانه با فرانسه و انگلیس مانعی قوی در برابر جاه طلبی های روسیه در دریای سیاه خواهد بود و صلح در بالکان را تضمین می کند. نظرات شاهزاده صباح الدین که در آن زمان توسط بسیاری از روشنفکران و سیاستمداران، به ویژه ضیا گوک‌آلپ، آرمان‌شهر و حتی متهم به خیانت خوانده می شد، از سال ۱۹۵۰ تا حدودی در ترکیه طرفدارانی پیدا کرد، اما تا دهه ۱۹۷۰ فرصتی برای اجرا پیدا نکرد.
نویسنده: عبدالله اوچمان
منبع: دایره المعارف اسلامی
در همین باره بخوانید:
