دولت عثمانی در حرمین

در کنار علویان، شخصیت برجسته ای از وابستگاه به ممالیک نیز به عنوان شیخ الحرم در مدینه قدرت داشت که تا پایان دوره عثمانی این منصب همچنان ادامه داشت. دولت عثمانی در حرمین مدینه روزگاری را تحت سیطره یک دولت علوی و یک شیخ الحرم که از سوی ممالیک نصب می شد، تا پایان دولت ممالیک، در سال ۹۲۳ سپری کرد. با سقوط دولت ممالیک، حجاز سلطه سلطان سلیم عثمانی را به رسمیت شناخت. سلطان سلیم نخستین کسی بود که لقب خادم الحرمین الشریفین را برای خود باب کرد که تا به امروز نیز ادامه یافته است.

این زمان، شریف مکه[۱] شخصی به نام برکات بن محمد بود که فرزندش را با کلید کعبه به دیدار سلطان فرستاد. از این زمان، کم کم مدینه نیز زیر سلطه شریف مکه درآمد و او به تدریج بر تمامی حجاز حکومت می کرد. در مقام به رسمیت شناختن سلطه عثمانی بر حرمین، سلاطین عثمانی، همه ساله مبالغ زیادی پول میان علویان و دیگر مردمان این دو شهر توزیع می کردند. به علاوه، تلاش های زیادی در اصلاح و بهبود وضعیت عمرانی دو شهر به ویژه اماکن مقدسه آنها انجام دادند. گفتنی است شرفای مکه از نسل امام حسن(علیه السلام) بودند. در کنار شرفا و امرا، شیخ حرم نیز یک مقام رسمی بود که به طور مستقیم از سوی استانبول به این مقام منصوب می شد. به تدریج از اواسط قرن یازدهم هجری، سلاطین عثمانی تلاش کردند تا امارت مدینه را نیز از علویان بگیرند و به دست شیخ حرم بسپارند. با این حال، طی این مدت، هنوز علویانِ حسنی در مدینه قدرت داشتند و بخشی از اداره سیاسی این شهر در اختیار آنها بود. در کنار آن، شهر مکه، همچنان در اختیار شرفا; یعنی سادات حسینی بود که بر تمامی حجاز حکمرانی داشتند و البته وابسته به دولت عثمانی بودند. آنچه قابل یادآوری است این است که علویان حاکم در این دو شهر، گاه بر تسنن و گاه بر تشیع خود تأکید داشتند. این نیز ممکن بود که برخی از خاندان های علوی به تشیع و برخی به تسنن گرایش داشتند. به هر روی، به دلیل وابستگی به دولت عثمانی، و وجود اکثریت سنی شهر و نیز حُجّاج سایر کشورها، حتی کسانی که شیعه بودند، در بسیاری از موارد مجبور به تقیّه بودند. در تمام دوره صفوی، شمار زیادی از علمای شیعه عرب و ایرانی در مدینه و مکه زندگی می کردند. گفتنی است که بخشی از قبایل ساکن در مدینه و به ویژه اطراف آن، شیعه امامی بودند; از آن جمله طایفه حَرْب است که تاکنون نیز برخی از طوایف آن در روستاهای اطراف مدینه، بر همین مذهب هستند. همچنین طوایف مختلفی که در جنوب مدینه  تحت عنوان نخاوله زندگی می کنند، تا به امروز بر مذهب تشیع امامی باقی مانده و مساجد و تکایا و حسینیّه های خود را آباد نگاه داشته اند[۲]

در همین باره بخوانید:

ماهیه؛ سنت ویژه عثمانی در ماه رمضان

پیروان مذهب جعفری در استانبول؛ از عثمانی تا به امروز

بیرقداری، وظیفه‌ای نمادین اما مهم

مدینه در دوره سعودی آخرین شریف قدرتمند حجاز، شریف حسین است که پس از وی، دولت سعودی دوم به رهبری ملک عبدالعزیز به سال ۱۳۴۴ بر این شهر تسلط یافت. نخستین امیر سعودی این شهر ناصر بن سعود فرهان بود. از آن زمان به بعد، امیران مختلفی از خاندان سعودی بر این شهر مقدس حکمرانی کرده اند. شهر مدینه در دوره سعودی، توسعه زیادی یافته و از توجه خاص برخوردار بوده است. مشکل عمده این توسعه، نابودی شکل تاریخی ـ طبیعی شهر است که نه تنها بسیاری از اماکن متبرک در توسعه از میان رفته، بلکه برخی از اماکن تاریخی و نیز کوه های مهم از بیخ و بن محو شده است.

منبع: آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۹۶-۱۹۸، رسول جعفریان.

[۱]  اصطلاح شریف مربوط به علویان حاکم در این شهر است

[۲] در باره این گروه از شیعیان امامی مدینه منوره بنگرید به: جامعه شیعه نخاوله در مدینه منوره، ترجمه رسول جعفریان، قم، دلیل، ۱۳۷۹ ش