مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: از چهره های نامدار و ماندگاری که در حوزه مطالعات عثمانی پژوهی نمیتوان به او بی تفاوت بود مرحوم پرفسور محمد کمال هاشم کارپات است که در سال ۲۰۱۹ در شهر مادیسون (ایالات متحده آمریکا) فوت کرده و بر اساس وصیتش پس از انتقال به استانبول با حضور مقامات دولتی و اساتید شناخته شده مطالعات تاریخی در ترکیه در مزارستان جنب مسجد فاتح به خاک سپرده شد. در ادامه به بررسی کوتاهی از زندگی و فعالیت های علمی او پرداخته ایم:
مرحوم کارپات در ۱۵ فوریه ۱۹۲۶ در دهکده ترک نشین آرموتلو در منطقه دوبروجا رومانی متولد شد. پدر وی امام حسین هاشم افندی و مادرش زبیده خانم است. او به خانواده ای تاتاری تبار تعلق دارد که از کریمه به دوبروجا مهاجرت کرده بودند. وی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در مدرسه روستای خود، از مدرسه دینی مجیدیه فارغ التحصیل شد و جواز امامت و خطابت دریافت کرد. او پس از این مرحله به ترکیه آمده و از دانشکده حقوق دانشگاه استانبول فارغ التحصیل شد(۱۹۴۷). در دوران تحصیلات عالیه خود در سال ۱۹۴۶، شهروند جمهوری ترکیه شد و نام خانوادگی کارپات را به دلیل وجود کوههای کارپات در رومانی اختیار کرد. در رشته علوم سیاسی و اجتماعی، دوره کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه واشنگتن آمریکا (۱۹۵۰) و دکترای خود را در دانشگاه نیویورک (۱۹۵۷) به پایان رساند.
وی به مدت یک سال در گروه مطالعات اجتماعی سازمان ملل متحد کارشناس بود(۱۹۵۳-۱۹۵۲). او زندگی علمی بسیار موفقی داشت. وی به ترتیب در دانشگاه های زیر تدریس کرد: دانشگاه مونتانا(۱۹۵۷-۱۹۶۲)، دانشگاه تکنیک خاورمیانه( (۱۹۵۸-۱۹۵۹ ،دانشگاه هاروارد(۱۹۶۰-۱۹۶۱)، کالج رابرت(۱۹۶۲)، دانشگاه آنکارا(۱۹۶۲)، دانشگاه کلمبیا (۱۹۶۳)، دانشگاه نیویورک(۱۹۶۳-۱۹۶۷)، دانشگاه جان هاپکینز(۱۹۶۷)، دانشگاه ویسکانسین(۱۹۶۷)، دانشگاه تکنیک خاورمیانه (۱۹۶۸-۱۹۷۱، دانشگاه پرینستون(۱۹۷۲)، دانشگاه بیل کنت(۱۹۹۲-۱۹۹۳)، دانشگاه ویسکانسین ( ۱۹۸۹-۱۹۹۵). در نهایت، از سال ۲۰۱۲، وی در دانشگاه شهر استانبول تدریس و شروع به تاسیس مرکز مطالعات مهاجرت کرد. وی به عنوان رئیس گروه مطالعات خاورمیانه (۱۹۷۰-۱۹۸۸) و رئیس گروه مطالعات آسیای میانه(۱۹۸۹-۱۹۹۵) در دانشگاه ویسکانسین خدمت کرد. او بیشترین فعالیت علمی خود را در این دانشگاه انجام داده است. در این دانشگاه وی در سال ۱۹۷۰ به درجه استاد تمامی ارتقا یافت. از سال ۱۹۸۰، وی سردبیر مجله بین المللی مطالعات ترکیه بود که هر شش ماه یک بار در همین دانشگاه منتشر می شود. وی علاوه بر تدریس در دانشگاه، بنیانگذار و رئیس برخی از انجمن های علمی بود: مانند انجمن مطالعات ترکیه(۱۹۷۴-۱۹۷۲)، انجمن مطالعات قرون میانه آمریکای شمالی(۱۹۸۵)، انجمن مطالعات آسیای میانه(۱۹۸۵-۱۹۹۵).
وی در تاریخ عثمانی و بالکان، تاریخ سیاسی، اجتماعی و انسانی، مهاجرت و شهرنشینی تخصص داشت. وی همچنین در زمینه فرهنگ گاگائوز نیز مطالعاتی انجام داد.
او دارای جوایز متعدد و عضویت در موسسات علمی، دکترای افتخاری و عنوان پروفسور بود، وی همچنین دریافت کننده جایزه خدمات برجسته مجلس ملی بزرگ ترکیه(۲۰۰۹) و جایزه بزرگ فرهنگ و هنر ریاست جمهوری(۲۰۱۶) بود.
پروفسور دکتر زکریا کورشون، رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه سلطان محمد فاتح، معتقد است که به هنگام توصیف کمال کارپات، باید از کلمات غربت، حسرت و صداقت استفاده شود و ادامه میدهد: “او از سرزمین محل تولد خود جدا شد و به ترکیه که از نظر او وطنش بود، مهاجرت کرد. پس از گذراندن تحصیلات در ترکیه، او دوباره بخاطر عشق به علم، به غربت، یعنی به آمریکا رفت. وی عنوان دانشمند را که مورد احترام همگان بود، به دست آورد. همه اینها باعث شد او هم در حسرت زادگاهش دوبروجا و هم ترکیه که بعدها به عنوان وطن خود می دید، بماند. این حسرت همچنین باعث شد که او وفادار به وطنش باشد. اگرچه او در آمریکا به عنوان دانشمندی که مورد احترام همگان بود زندگی کرد، اما همیشه خود را ترک می دانست. او در همان سالهای جوانی کتابی نوشت که راهنمای همه ما بود. من آن کتاب را قبل از شناختن او خوانده بودم. در واقع او در یک زمان، روش کارهای بعدی خود را ارائه می داد. کمال کارپات به عنوان یک مورخ یکی از پیشگامان مطالعات بین رشته ای بود. زمانی که او با این روش کار می کرد، هنوز توجه زیادی به این موضوع در ترکیه وجود نداشت. همه سعی داشتند چیزی را در رشته خود تولید کنند. با این حال، استاد معتقد بود که باید بر این مسئله فائق آمد و بین تاریخ، ادبیات و جامعه شناسی رابطه برقرار کرد. بعدها با افزودن علوم سیاسی و روابط بین الملل به این رشته ها، پیشگام مطالعات میان رشته ای شد. به همین دلیل افراد زیادی از منظر نوآوری روش شناسانه، از کارهای ایشان استفاده کردند که شخص من نیز از این آثار بهره مند شده ام.”
کورشون با تاکید بر اینکه کارپات، ازمورخان دوران اخیر ترکیه است میگوید: “وی ضمن انجام این کار، مورخی است که به دلایل اجتماعی تاریخ ساز نیز می پردازد. استاد اینالجق تاریخ عثمانی را به جهان معرفی کرد، و در ادامه استاد کمال کارپات، به جهانیان ثابت کرد که جمهوری ترکیه ادامه امپراتوری عثمانی و بخش جداناپذیر آن است. او در حالی این کارها را انجام میداد که هنوز در ترکیه مساله اینکه آیا جمهوری ترکیه ادامه عثمانی است یا خیر، مورد بحث بود. در حالی که این بحثهای بی معنی در اینجا جریان داشت، وی رابطه این دو ساختار را در غرب آشکار می کرد.”
کورشون با اشاره به اینکه کمال کارپات در آثار خود بر تداوم تاریخ تأکید دارد، گفت: “تاریخ دموکراسی ترکیه برجسته ترین اثر او است. او مورخی بود که فراتر از وفاداری خود به کشور، میهن و تاریخ، معیارهای عینی را اتخاذ میکرد. مخاطبانش او را نه به عنوان یک مورخ مبلغ، بلکه به عنوان یک دانشمند تحلیلگر که مسائل را تجزیه میکرد و تلاش میکرد تا تاریخ جهان را همراه با تاریخ ترکیه درک و تفسیر کند، می دیدند. به همین دلیل، کتابهای او در همه جا، بویژه در آمریکا، مورد احترام و توجه بود. طرز تفسیر کمال کارپات از تاریخ دوره متاخر، برای ما به عنوان میراثی یادگار از او برجای مانده است.”
پروفسور دکتر کمال الدین کوزوجو، مدیر گروه رشته بایگانی دولتی تاریخ دانشکده هنر و ادبیات دانشگاه مرمره نیز با اظهار این موضوع که کارپات، بدلیل اینکه در دهکده ای در رومانی متولد شده بود، این فرصت را داشت که با افرادی از نژادهای مختلف و متفاوت بزرگ شود، میگوید “روابط او با افرادی با ریشه های مختلف قومی، وسیله ای برای علاقه او به تاریخ شد. توصیف او صرفا بعنوان یک مورخ درست نیست، زیرا او ابتدا تحصیلات خود را در رشته حقوق انجام داد و سپس به علوم سیاسی و جامعه شناسی روی آورد. کارپات را بیشتر به عنوان یک دانشمند اجتماعی می توانیم توصیف کنیم. او فردی خوش قلب با روحی پدرانه بود که علاقه به یادگیری و آموزش داشت، چشم به ثروت و موقعیت نداشت، همیشه می خواست کاری انجام دهد و در تمام زندگی خود در پی آن بود که به موفقیت های علمی دست یابد.”
کوزوجو با تأکید بر اینکه کارپات بیشتر به موضوعاتی مانند ساختارهای دولتی، سکولاریسم، دین و دموکراسی پرداخته است، ارزیابی های زیر را انجام می دهد: “کارپات به ریشه های تغییر یا تحول اجتماعی و سیاسی در ترکیه پرداخته و تأمل کرده که این فرآیندها چه نوع نتایج سیاسی و فرهنگی را به وجود آورده اند. وی ترکیه را از طریق مهاجرت، اسکان ، تغییرات جمعیتی و پدیده های اجتماعی ایجاد شده توسط این جنبش ها بررسی کرد. وی برای اولین بار با جمع آوری سوابق بایگانی، “جمعیت عثمانی” را که در زمینه خود اثری پیشگام است، به رشته تحریر درآورد. وی سعی کرد تأثیر عمیق مهاجرت های خارجی از قفقاز و بالکان بر بنیان ترکیه را توضیح دهد. اولین سوالی که از او پرسیده شد این بود که چرا می خواهد مورخ شود. او همیشه به این سوال پاسخ “بزرگترین هدف من کشف ملت و مردمم و درک جنبه های ناشناخته آنها بود” را می داد. وی اظهار می داشت که ایدئولوژی وی “عشق به مردم” است و عشق نقطه آغاز همه کارهای اوست. او در تمام عمر تلاش کرد تا دانشمند خوبی باشد و به این درجه نیز دست یافت.”
کوزوجو با بیان اینکه یکی از حجیم ترین و در عین حال مهمترین آثار کمال کارپات کتاب “سیاسی شدن اسلام” است، گفت: “این کتاب بر مفاهیم هویت، دولت، جامعه و بازسازی در آخرین دوره های امپراتوری عثمانی تمرکز دارد. به همین دلیل، او در مورد دو دوره قدرتمند بازسازی ساختار، یعنی دوره عبد الحمید و اتحاد و ترقی بحث می کند.”
کارنامه
در رزومه ای که پس از مرگ کارپات منتشر شد، آمده است که وی دارای ۱۳۰ مقاله و ۱۶ کتاب منتشر شده در ۲۰ کشور بود. او به شش زبان، عمدتا انگلیسی، فرانسوی، ترکی و روسی، صحبت می کرد. در اینجا صرفا به ذکر کتابهای وی اکتفا میکنیم و در نوشته های بعدی پایگاه مطالعات عثمانی به بررسی و نقد بیشتر آثار این استاد شناخته شده تاریخ ترکیه خواهیم پرداخت:
هویت و ایدئولوژی از عثمانی تا امروز، سیاسی شدن اسلام در عثمانی، گذشته عثمانی و ترکیه امروز، جمعیت عثمانی (۱۸۳۰ – ۱۹۱۴): ویژگی های جمعیت شناختی و اجتماعی، نخبگان و دین از عثمانی تا امروز، تطور تجدد و ملی شدن در عثمانی، میراث عثمانی و ملی گرایی در خاورمیانه، مسائل اجتماعی در ادبیات معاصر ترکیه، عمر سیف الدین و تحول اندیشه ترکی، ادبیات و جامعه از امپراتوری عثمانی تا به امروز، انسانهای یک عمر: پرتره هایی از ترکیه و دنیا، باباداغی، دیار سالتوک زرد، تکامل نظام سیاسی در ترکیه (۱۸۷۶ – ۱۹۸۰)، عثمانی و جهان: جایگاه عثمانی در تاریخ جهان.
علاوه بر کتابهای خود مرحوم کارپات دو کتاب نیز در مورد او زندگی شخصی و علمی اش نوشته شده است:
امین تانیری یار، نهر سوراخ کننده کوه، کمال کارپات (مصاحبه، ۲۰۰۸).
عسل کردن تلخی ها: جمال کارپات، خاطراتی از کمال کارپات (سعدیه توتساک، اؤندر دوران ۲۰۱۵).
