مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: ارطغرل غازی، پدر عثمان بیگ، بنیانگذار امپراتوری عثمانی است. آنچه در مورد هویت و زندگی وی بدست آمده، براساس آثاری است که بسیاری از آنها در دوره های متاخر تألیف شده اند. نام ارطغرل غازی در آثار مورخ بیزانسی جورجیوس پاچیمرس، که با او معاصر بود، و مورخان بیزانسی قرن ۱۴ میلادی لونس کانتاکوزنوس و نیکفوراس گریگوراس دیده نمی شود. همچنین، مورخان اسلامی مانند ابن فضل الله العمری و ابن بطوطه، که آثار خود را در اواسط قرن ۱۴ نوشتند، اگرچه در آثارشان از عثمان بیگ نام می برند، اما هیچ اطلاعاتی در مورد ارطغرل غازی نمی دهند. اطلاعات مربوط به وی را می توان در اولین وقایع‌نامه های عثمانی یافت که نوشتن آنها از اوایل قرن ۱۵ آغاز شد. در بسیاری از این منابع عنوان شده است که پدر عثمان بیگ، بنیانگذار امپراتوری عثمانی، ارطغرل نام داشته و به قبیله قایی(کای) اوغوزها متعلق بوده است.
نسب ارطغرل غازی در منابع مذکور که ۱۰۰-۱۵۰ سال بعد از دوره برآمدن دولت عثمانی نوشته شده اند، به اوغوزخان و حتی از او به حضرت نوح میرسد. نام پدر ارطغرل غازی در این منابع، که تقریباً همه آنها پر از اطلاعات حماسی درباره سالهای اول امپراتوری عثمانی است، به دو صورت مختلف ذکر شده است. در حالی که احمدی، انوری و محمد پاشا قرامانی، از نخستین مورخان عثمانی، نام پدر او را گوندوز آلپ نوشته اند، مورخانی مانند اورج بن عادل، عاشق‌پاشازاده و نشری نام او را با عنوان سلیمان شاه ثبت کرده اند. امروزه به نظر می رسد اطلاعات داده شده در منابع گروه دوم صحیح نیست. چنانچه، روی یک سکه متعلق به عثمان بیگ که پیدا شده است، عبارت “عثمان بن ارطغرل بن گوندوز آلپ” نوشته شده است که این ایده را بیش از پیش تقویت کرده است.
طبق روایات تاریخی، نیاکان ارطغرل غازی، منسوب به قایی‌ها که یکی از پنج قبیله اوغوز و حاکم شده بودند، در اولین فتح آناتولی، ابتدا به عنوان همراهان امیران سلطان طغرل بیگ و آلپ ارسلان به منطقه اخلاط آمدند و از آنجا در جنگ و فتوحات آناتولی شرکت کردند، سپس به امیران اخلاط پیوسته و در معیت آنها علیه گرجی ها و امپراتوری روم ترابزون جنگیدند. دراوایل قرن سیزدهم، هنگامی که اخلاط به دست ایوبیان افتاد و سپس مغولها به منطقه اخلاط مستولی شدند، آنها به ماردین آمدند و به آل ارتق که آنها نیز از قبایل قایی بودند، پیوستند. گوندوز آلپ و ترکمان های همراه او که مدتی در آن منطقه ماندند، در نتیجه غارت ماردین و اطراف آن توسط مغولان، آنجا را نیز ترک کرده و به سمت آناتولی حرکت کردند. در همین حال، گرمیان ساکن اطراف ملطیه به منطقه کوتاهیه آمدند و قایی های تحت فرمان گوندوز آلپ به غرب مهاجرت کرده و ابتدا در جلگه پاسینلر در نزدیکی ارضروم، در سرمه‌لی‌چوکور مستقر شدند. گوندوز آلپ، اندک زمانی پس از ورود قایی ها به پاسینلر درگذشت و پسرش ارطغرل غازی رئیس قبیله شد.
باز هم، طبق روایات تاریخی، پس از اینکه حمله مغول به این مناطق نیز احساس شد، اگرچه برادران ارطغرل غازی، سنقر تگین و گوندوغو به اخلاط بازگشتند، اما او به همراه برادرش دوندار بیگ به سمت غرب حرکت کرد. هنگامی که او برای اقامت در نزدیکی سیواس آمد، دید که ارتش سلجوقی و یگان بزرگی از مغولها در حال جنگ هستند و مغول ها در شرف نابود کردن ارتش سلجوقیان هستند. هنگامی که ارطغرل غازی به ارتش سلجوقی کمک کرد، روند جنگ تغییر کرد و سلجوقیان در جنگ پیروز شدند. این جنگ، که فقط در جهان نمای نشری بدان اشاره شده است، نبرد یاسی‌چمن (۱۲۳۰) بین سلطان سلجوقی علاءالدین کیقباد یکم و خوارزمشاهیان بود. پس از جنگ، علاءالدین کیقباد از ارطغرل غازی به دلیل یاری ای که رسانده بود قدردانی های بسیار کرد و به وی خلعت پوشانید. او وقتی فهمید که آنها برای زندگی به کشور سلجوقی مهاجرت کرده اند، قرجه داغ و اطراف آن در نزدیکی آنکارا را به او داد (۱۲۳۰).
ارطغرل غازی مدتی در قرجه داغ اقامت گزید، سپس پسرش ساوجی بیگ را نزد سلطان علاءالدین کیقباد فرستاد و از او سرزمینهای جدیدی خواست. به گفته منابع عثمانی، وی پس از کسب اجازه لازم از سلطان، شاید برای بدست آوردن زمین های حاصلخیزتر به سمت غرب به مرزهای بیزانس نقل مکان کرد و در حوالی سوگوت، در حوزه سقاریه پایین مستقر شد. در اینجا او شروع به سازماندهی حمله علیه شهرها و روستاهای داخل مرزهای بیزانس کرد. در همین حال، علاءالدین کیقباد یکم برای به اطاعت در آوردن مرزهای غربی کشورش، یک لشکرکشی به سرزمین های بیزانس ترتیب داد. هنگامی که ارتش، که در سال ۱۲۳۱ از قونیه عزیمت کرد، به سلطان اویوغو(اسکی شهیر امروزی) آمد، ارطغرل بیگ نیز با همراهان خود به اینجا آمد و به سلطان پیوست. در نتیجه مبارزات موفقیت آمیز سواره نظام آقینجی به فرماندهی ارطغرل بیگ، ارتش سلجوقی در نبرد بین ارتش سلجوقی و نیروهای امپراتور روم نیکایا، تئودوروس لاسکاریس، در مکانی به نام ارمنی دربندی که امروزه بین بازاریری و بوزیوزوک قرار دارد، پیروز شد. وقتی این خبر به علاءالدین کیقباد در سلطان اویوغو رسید، سلطان بسیار خوشحال شد و اسکی شهیر و اطراف آن را به عنوان پاداش به ارطغرل غازی داد.
علاءالدین کیقباد یکم پس از این پیروزی، قره حصار(قرجه حصار)، یکی از مراکز مهم منطقه را محاصره کرد، اما وقتی خبر ورود مغولها به آناتولی را دریافت کرد، مجبور شد محاصره شهر را به ارطغرل غازی بسپارد و برگردد. ارطغرل غازی و اربابان ترکمن همراه او قرجه حصار را پس از یک مبارزه طولانی (۶۲۹ / ۱۲۳۱-۱۲۳۲) بدست آوردند. آنها تکفور(عنوانی که به فرمانداران و اربابان مسیحی در آناتولی و روم‌ایلی در امپراتوری بیزانس داده میشد) شهر را دستگیر کرده و وی را با یک پنجم غنایم نزد سلطان علاءالدین کیقباد یکم فرستادند. آنها بقیه غنایم را بین غازی ها تقسیم کردند. پس از آنکه ارطغرل غازی قلعه قرجه حصار را تصرف کرد، با رفتن به سمت سوگوت، بر این مکان که اولین پایتخت بیگ نشینی عثمانی بود نیز تسلط یافت. در نتیجه این موفقیت ها، سلطان سلجوقی سوگوت و اطراف آن را بعنوان سرزمین به وی داد.
پس از استقرار ارطغرل غازی در سوگوت و اطراف آن او مبارزه با دیگر اربابان مرزی را در امتداد مرز بیزانس ادامه داد، و همچنین سعی کرد با بیگ های رومی(تکفورها) همسایه، روابط دوستانه برقرار کند. بویژه تکفورهای بلوجوم (بیله‌جک) و ملانگی(لفکا، امروزه عثمانلی) با ارطغرل بیگ خیلی خوب کنار آمده بودند. ارطغرل غازی همچنین با پسران حسام الدین چوبان، که از ترکان قایی و از اوچ بیگ های قسطمونی بودند، روابط دوستانه ای داشت. به این ترتیب، ارطغرل غازی که زمستان ها را در سوگوت و تابستان ها را در ییلاق های دومانیچ می گذراند، هر از چندگاهی به مناطقی در مرزهای بیزانس لشکر ترتیب می داد. طی این لشکرکشی‌ها به بیزانس، اوچ بیگ های باتجربه ای مانند آقچا قوجا، سامسا چاووش، قره تگین، آیکوت آلپ و کونورآلپ دور او جمع شدند. بنابراین، قبیله قایی، که در سوگوت ساکن شده بود، روز به روز بزرگتر و قویتر شد. طبق روایات موجود در منابع عثمانی، ارطغرل غازی که در آناتولی غربی فعالیت خود را به عنوان اوچ بیگ وابسته به سلجوقیان آناتولی، ادامه میداد، پس از عصیان جیمری( حادثه سیاوش) به استقبال غیاث الدین کیخسرو سوم که برای بازدید از مرزهای بیزانس آمده بود رفت و با اهدای هدایایی اعلام وفاداری کرد(۱۲۷۹). پس از این تاریخ، به نظر میرسد که ارطغرل غازی کاملا پیر شده و اداره قبیله قایی را به پسرش عثمان بیگ سپرده است. او احتمالاً اندکی پس از این تاریخ که نود سالگی را رده کرده بوده، درگذشته است(۶۸۰ / ۱۲۸۱-۸۲). سال ۱۲۸۸ یا ۱۲۸۹ نیز به عنوان تاریخ مرگ ذکر شده است. مقبره وی در یک کیلومتری شرق منطقه سوگوت از استان بیله‌جک در مسیر جاده سوگوت-بیله‌جک قرار دارد. اعضای قبیله قایی و به ویژه قبیله قره گچیلی، مقبره ارطغرل غازی را پس از مرگ وی به زیارتگاهی معنوی تبدیل کرده و سالها این مکان را زیارت کرده و جشن ها ترتیب داده و با بازیهای ملی مانند جیریت و کشتی یاد اجداد خود را گرامی داشته اند. امروزه از مقبره ارطغرل غازی به همین ترتیب بازدید می شود و هر ساله جشنواره هایی در سوگوت برگزار می شود.
نویسنده: فهم‌الدین باشار
دایره المعارف اسلامی ترکیه
در همین باره بخوانید:
