محافظان بالطه جی در دوره عثمانی

پایگاه مطالعات عثمانی: بالْطه جی (به معنی تبردار ، مرکب از «بالطه » به معنی تبر و پسوند «جی »)، نام گروهی از محافظان کاخهای سلطنتی در تشکیلات قدیم حکومت عثمانی که در اسناد قدیم عثمانی گاهی از آنان به «جماعت تبرداران » نیز تعبیر شده است . ظاهراً وظیفه بالطه جیها در ابتدا قطع کردن درختان و هموار کردن جاده ها و پرکردن باتلاقها بوده است ؛ امّا حتی قبل از فتح قسطنطنیه ، بعضی از آنها در اَدِرْنه به نگهبانی کاخ سلطنتی گمارده می شدند. بعدها، با ایجاد کاخ قدیم (اسکی سرای ) و کاخ جدید (ینی سرای ) و کاخ غلطه و کاخ ابراهیم پاشا در استانبول ، محافظان (بالطه جیهای ) دیگری برای خدمت در آنها سازمان یافتند. اینها به استثنای افراد سرای جدید، که بعدها «طوپقاپی سرای » نامیده شد، پس از مدتی خدمت ، همگی در کانون (اجاق * ) ینی چریها * پذیرفته می شدند، ولی محافظان کاخ طوپقاپی از مزایای ورود به دسته های سواره نظام «سپاه » و «سِلاحدار * » (از مقرّبان سلطان ) برخوردار بودند. افراد این گروهِ ممتاز، به محافظان زلفدار («زُلُفلی بالطه جیلر») مشهور بودند. وجه تسمیه آنان بدین نام آن است که یکی از وظایف این محافظان حمل بار هیزم به حرمسرای سلطان بود. برای آنکه در جریان این کار چشمشان به بانوان حرمسرا نیفتد، بالاپوشی با یقه پهن و بلند بر تنشان می کردند و از دو طرفِ کلاهِ بلندشان رشته هایی از پارچه یا گلابتون به شکل زلف می آویختند که مانع دیدشان از سمت چپ و راست بود. بعدها به آن عده که فقط در حرمسرای سلطان به خدمت گمارده شدند محافظان یقه دار (یقه لی بالطه جی ) نیز گفته شد. محافظان زلفدار را گاهی «تبرداران خاصه » نیز می خواندند.

بالطه جیها همگی از بچه مسیحیهای واداشته به خدمت دربار (دِوْشِرْمه ها * ) تأمین می شدند و کانون محافظان سرای ابراهیم پاشا، که در زمان سلطان سلیمان قانونی (حک : ۹۲۶ـ ۹۷۴) تشکیل شد، مکتبی بود برای تربیت ینی چریهای کارآموز(عَجَمی اوغلان لر * )که برای خدمت در کاخها برگزیده می شدند.

پس از بسته شدن کاخ غلطه سرای و کاخ ابراهیم پاشا در ۱۰۸۶، کانون محافظان آنها نیز منحل شد و فقط دو کانون باقی ماند: یکی کانون محافظان کاخ قدیم و دیگر کانون محافظان زلفدار. استخدام بچه مسیحیها هم در آن تاریخ متوقف شد. افراد مورد نیاز را اغلب از آزادزادگان مسلمان آناطولی استخدام می کردند، ولی گاهی از وابستگان خدمه کاخ نیز در زمره آنان پذیرفته می شدند. سلطان مصطفی سوم (حک : ۱۱۷۱ـ۱۱۸۷) گروه محافظان زلفدار را منحل ساخت ، ولی سلطان عبدالحمید اول (حک : ۱۱۸۷ـ۱۲۰۳) مجدداً آن را احیا کرد و تا وقتی که سلطان محمود دوم (حک : ۱۲۲۳ـ ۱۲۵۵) خدمات کاخ را از نو سازمان داد همچنان باقی بودند.

عده ای از سردسته (قَلْفه : خلیفه )های محافظان زلفدار، که به لحاظ داشتن سواد از بقیه متمایز بودند، وظایف مشخصی داشتند. آنها در روزهای جلوس سلطان و در اعیاد، تخت سلطان را بیرون می آوردند و پشت آن در خدمت می ایستادند و نیز از عَلَم منسوب به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم (سنجاق شریف ) مراقبت می کردند. هنگام جنگ ، سی تن از ایشان در زیر آن عَلَم قرآن می خواندند. مسئولیت نگهداری از اسباب و اثاث بانوان حرمسرا نیز که هر سال همراه سلطان به یکی از کوشکهای تابستانی نقل مکان می کردند، برعهده آنها بود و از قرن یازدهم به بعد، در روزهای میلاد پیامبر صلّی اللّه علیه وآله و سلّم (مولود)، در مراسمی که همه ساله در مسجد سلطان احمد اجرا می شد، میان حاضران شربت و گلاب و بخور می گرداندند. سوای این وظایف ، سرآشپزی مطبخ سلطان (قوشخانه ) و نیز کمک آشپزی آنجا (ایکِنْجی ) را به محافظان زلفدار واگذار می کردند.

عالیترین صاحب منصب محافظان ، کدخدای آنها (بالطه جی لر کتخداسی ) بود که در تشکیلات قدیم و نیز در تشکیلات جدید، بترتیب ، مطیع فرمان رئیس خواجه سرایان سفید (قاپی آغاسی * ) و رئیس خواجه سرایان سیاه قصر سلطان (دارالسعاده آغاسی ) و سلاحدار بود. در اواسط قرن یازدهم ، غیر از صاحب منصبانی چون رئیس (آغا)، کاتب ، سرپیشخدمت (سَرْاودا) و مباشر (کتخدا)، مدرّسی نیز برای تدریس به محافظان تعیین شده بود که روزی دوازده آقچه * مزد می گرفت . مزد روزانه هر محافظ ، جمعاً به تعداد ۱۲۰ نفر در آن تاریخ ، هجده آقچه تعیین شده بود ( رجوع کنید به ایوبی ). در سلسله مراتب محافظان زلفدار، هشت تن افراد ارشد قمه بند (بیچاقلی اسکی ) بودند که شال زربفت به کمر می بستند. پس از اینان ، دسته نامزدهای درجه ارشدی قمه بندان (بیچاق ملازمی ) بود که افراد آن نایب ارشدهای قمه بند بودند. جز اینان ، دیگر محافظان همه کمربند پهنی از تیماج سیاه به کمر می بستند و کلاهی از پشم شتر و به بلندی ۳۰ تا ۳۳ سانتیمتر، که نوکِ پهن و مسطحی داشت ، بر سر می گذاشتند. سرخی فینه ای که به اندازه دو بند انگشت از زیر آن کلاه پیدا بود حالت زیبایی به کلاه می بخشید. محافظان در قرن دوازدهم بالاپوشی به رنگ سرخ و سبز بر تن می کردند ( رجوع کنید به راشد، بخش ۳، ص ۲۷۵). بعدها این رنگ به لاجوردی تغییر یافت ( رجوع کنید به عطا، بخش ۱، ص ۲۹۶).

در همین موضوع بخوانید:

جایگاه قاضی در نهاد حاکمیت عثمانی

بَکر سوباشی؛ شخصیت مشترک در تاریخ ایران و عثمانی

بلوک و بلوکباشی؛ دو اصطلاح مشترک بین ایران و عثمانی

در میان محافظان زلفدار کسانی هم بودند که در مسجد ایاصوفیه درس می خواندند و آنان را خلیفه می گفتند. نصوح پاشا، بالطه جی محمدپاشا که پطر اول را در ۱۱۲۳/۱۷۱۱ در پروت شکست داد، و قلایلی قوز احمدپاشا از جمله صدراعظمهایی هستند که پرورش یافته کانونهای محافظان زلفدار بودند. محافظان کاخ قدیم ، که در اسناد قدیمی از آنان به «تبرداران سرای عتیق » تعبیر شده است ، در سرای قدیم ، که از اواخر قرن نهم اقامتگاه والده سلطان * بود، خدمت می کردند و تا قرن یازدهم تحت سرپرستی رئیس خواجه سرایان سفید و از آن پس به فرمان رئیس خواجه سرایان سیاه حرم سلطان (قزلر آغاسی * ) بودند. اینان خواندن و نوشتن می دانستند و بااستعدادترینشان زیرنظر رؤسای خواجه سرایان (آغاهای دارالسعاده ) به منشیگری اوقافِ حرمینِ شریفین می پرداختند و کاتب خصوصی رؤسا (آغاها) بودند. احتمال داشت که سایر اعضای ارشد محافظان به عنوان قهوه چی باشی نزد والده سلطان یا شاهزادگان خدمت کنند. از بالطه جیهای پرورش یافته کاخ قدیم نیز شخصیتهایی برخاسته اند که به مقام «خواجگان » (کارمندان عالیرتبه دیوانِ همایون ) و حتی صدراعظمی رسیده اند؛ از جمله : تابانی یاسّی محمدپاشا و نوشهرلی داماد ابراهیم پاشا و بولیلی عزّت محمدپاشا. در اواسط قرن دهم ، محافظان کاخ قدیم بالغ بر هفت تن بودند.

منبع: دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بالطه‌جی»، شماره۳۲۷.

منابع :

(۱) ایوبی ، قانون نامه (نسخه مؤلف ) ص ۶؛

(۲) باش وکالت آرشیوی (حدود ۹۵۴، I-A رؤس دفتری ، ص ۱۶۳ـ۱۶۶؛
اسناد دوران احمد

(۳) سوم ، ش ۳۹۶/۱۸)؛

(۴) راشد، تاریخ ، استانبول ۱۲۸۲؛

(۵) عثمان زاده تائب ، حدیقه الوزراء ، استانبول ۱۲۷۱؛
طیارزاده احمد عطا، تاریخ عطا ،

(۶) ج ۱، ص ۲۹۰ـ۲۹۳، ۲۹۷ـ۲۹۹، ۳۰۵ـ۳۰۷؛

(۷) قوچی بیگ ، تشکیلات مجموعه سی ، (نسخه مؤلف ) ص ۵۰؛

(۸) همو، رساله ، استانبول ۱۳۰۳، ص ۲۶؛

(۹) Chalcondile (Athإnien), L’Histoire de la dإcadence de I’Empire Grec et إtablissement de celuy des Turcs , Paris 1650;

(۱۰) H. A. R. Gibb, Harold Bowen, Islamic Society and The West , London 1950-1957, I, Part I, index;

(۱۱) Mouredgea d’Ohsson, Tableau gإnإral de l’Empire Ottoman, Paris 1971-1824, VII, 30-33;

(۱۲) Ricaut, Histoire de l’Etat Pr. de l’Empire Ottoman contenant les maximes politiques des Turcs, Les principaux points de la religion Mahomإtane , English transl. by Briot, Paris 1670, 104.