مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: سخن گفتن از استانبول و شکوه معماری آن و نیز پیگیری تحولات معماری امپراتوری عثمانی بدون اشاره به نام معمار سنان و یادگارهای جاودانه معماری او امری ناممکن است.
سنان الدین یوسف در روستای آغیرناس منطقه قیصری در خانواده ای مسیحی به دنیا آمده در دوره سلطان سلیم بر اساس قانون دوشیرمه راهی استانبول شده و در اجاق ینی چری مورد تربیت و پرورش قرار گرفت.
او در زندگینامه خودنوشتی که با عنوان “تذکره البنیان و تذکره الابنیه” به یادگار گذاشته است این مرحله از حیات خود را چنین ترسیم میکند: “این عبد ناچیز، در باغچه سلطنت سلطان سلیم به عنوان دوشیرمه وارد شدم. در منطقه قیصری برای نخستین بار در همان دوره قانون دوشیرمه مورد اجرا قرار گرفته بود. در اجاق “عجمی اوغلانلار” که بر اساس استعداد افراد برای آنها حرفه و صنعتی در نظر گرفته میشد با خواسته خودم وارد حرفه نجاری شدم. در اینجا تحت نظر استادم همچون یک پرگار در حالی که یک پایم ثابت بود توانستم مرکز و پیرامون را از نظر بگذرانم. در این دوره شوق بسیاری برای سفر به دیارهای دیگر در سر داشتم. زمانی در معیت پادشاه دیار عرب و عجم را گشتم و بر فراز قبه هر کاخی و در گوشه هر خراه ای دانش و بینشی را به دست آوردم. با بازگشت به استانبول در محضر بزرگان عصر خدمت کردم و به عنوان ینی چری وارد در دربار شدم.”
دوران ینی‌چری گری
سنان بن عبدالمنان به عنوان معمار در جنگ چالدران (۱۵۱۴) و فتح مصر (۱۵۱۷) به همراه سلطان سلیم بود. او همچنین در سال ۱۵۲۱ به عنوان ینی چری در معیت سلطان سلیمان قانونی راهی فتح بلگراد شد. او که در فتح رودوس در سال ۱۵۲۲ نیز حضور داشت پس از جنگ موخاچ در سال ۱۵۲۶ به دلیل خدمات شایان توجهی که از خود نشان داده بود به عنوان رئیس بخش عجمی اوغلانلار منصوب شد. این نصب بعدتر با ترفیعات مداومی که در نتیجه فعالیت هایش نصیب او میشد ادامه پیدا کرد.
او بعدها نیز در ده ها لشکرکشی و سفر پادشاهان خصوصا در دوره سلطان سلیمان قانونی حضور پیدا کرد و فعالیت های فنی و مهندسی او در این لشکرشی ها توجه ها را به سوی او جلب کرده و باعث ارتقای مقام او در دستگاه عثمانی شد. یکی از مهمترین خدمات او توانایی اش در ساخت پل در منطقه باتلاقی رودخانه پروت در لشکرکشی قارابوغان در سال ۱۵۳۸ بود که توانست به فعالیت مهندسی خود و فراهم آوردن امکان لجستیک ارتش عثمانی به سمت دشمن سرنوشت جنگ را تغییر دهد.
او باز در زندگی نامه خود ساخت این پل را یکی از افتخارات خود دانسته چنین میگوید: “بلافاصله [پس از دریافت دستور] شروع به ساخت یک پل زیبا بر روی این رودخانه کردم. در ۱۰ روز یک پل مرتفع را به سرانجام رساندم. لشکر اسلام و پادشاه جهانیان با خرسندی از روی این پل گذرکردند.”
او پس از این خدمت قابل توجه خود بود که پس از ۱۷ سال فعالیت ینی چری در ۴۹ سالگی از این واحد نظامی ترخیص شده در ۴۹ سالگی به عنوان معمارباشی امپراتوری عثمانی منصوب شد. “اندیشه این که از اجاق ینی چری جدا شوم فکر دردآوری برایم بود اما نهایتا با این اندیشه که امکان معماری مساجد فراوانی را به دست خواهم آورد و این مساجد وسیله نیلم به مراد دنیا و آخرت خواهد شد، شغل جدیدم را پذیرفتم.”
دوران سرمعماری
معمار سنان که در سال ۱۵۳۸ به عنوان معمارباشی منصوب شد این منصب خود را به مدت ۴۹ سال تا زمان وفات خود ادامه داده در دوران سلطان سلیمان، سلیم دوم و مراد سوم به خلق آثار معماری خود ادامه داد. او پیش از این دوران سه اثر قابل توجه ساخته بود: کلیه خسرویه در حلب، کلیه چوبان مصطفی در گبزه و کلیه حصکی در استانبول که به خواسته خرم سلطان آن را ساخت. این کلیه نخستین اثر معماری سنان در استانبول بود و از این منظر که تمام عناصر یک کلیه اعم از مسجد، مدرسه، مکتب، عمارت، دارالشفا و چشمه را داشت اثری قابل توجه است.
نخستین اثر معماری او در دوران سرمعماری اش در استانبول مسجد و کلیه شهزاده است که نشان دهنده یک جهش در نوع معماری سنان نز به شمار می رود. او برای نخستین بار در این مسجد از چهار نیم گنبد که منتهی به یک گنبد معظم میشود استفاده کرده و این این مسجد را تبدیل به سمبلی برای این سبک کرده است.
بزرگترین اثری که او در این دوره حیات خود در استانبول ساخته است مسجد سلیمانیه است که البته خود سنان آن را متعلق به دوران پرورش خود میداند. ساخت این مسجد بین سالهای ۱۵۵۰ تا ۱۵۵۷ به طول انجامید.
اما بزرگترین اثر معمار سنان که خود آن را یادگار دوران استادی اش دانسته نه در استانبول که در ادیرنه قرار دارد. او در ۸۶ سالگی خود مسجد سلیمیه را در ادیرنه بنا نهاد (۱۵۷۵). این بنا در میان میراث های فرهنگی جهانی قرار گرفته است.
از مهمترین خدمات او در دوران معمارباشی بودنش علاوه بر ساخت مساجد و مراکز نو، تعمیر بناهای قدیمی بود که به این ترتیب امکان ادامه حیات آثار معماری بزرگ قدیمی را ضمن حفظ اصالت آنها به بار آورد. مهمترین نمونه تعمیر او تعمیراتی است که در مسجد ایاصوفیه استانبول انجام داد. او با تعمیر گنبد این مسجد و تقویت دیوارهای جانبی اصلی ترین نقش را در رسیدن این مسجد به دوران ما داشته است. از دیگر خدمات او در دوران معماری اش حفظ معماری اصیل استانبول، جلوگیری از ساخت ابنیه ای که نمای این شهر را به هم میزد و ایجاد شوارع و پیاده رو ها در این شهر بود.
معمار سنان در طول عمر خود قریب به ۴۱۰ اثر معماری کوچک و بزرگ طراحی و ساخته است که از میان آنها میتوان به ۹۳ مسجد، ۵۲ نمازخانه، ۲۰ زیارتگاه، ۱۷ عمارتخانه، ۳ بیمارستان، ۸ پل، ۲۰ کاروانسرا، ۳۶ کاخ و ۴۸ حمام اشاره کرد.
معمار سنان پس از بیش از نیم قرن فعالیت معماری نهایتا در سال ۱۵۸۸ در استانبول وفات کرده و بنا بر وصیت خود در مزار کوچکی که با طراحی خودش ساخته شده بود دفن شد.
اما همواره موضوع توجه نویسندگان و محققان تاریخی و ادبی بوده است و علاوه بر دهها کتاب و صدها مقاله علمی در مورد حیات و فعالیت های او رمان های قابل توجهی در مورد زندگی او نیز نوشته شده است. عابدین دینو، آرتور استراتون و الف شفق از جمله نویسندگانی هستند که به زندگی این معمار نابغه بشری توجه کرده اند.
مطالب مرتبط:
