مطالعات عثمانی
رمضانیه، نام منظومه‌هایی بود که شعرای صاحب دیوان به مناسبت ماه رمضان، تقدیم سلاطین افراد عالیرتبه و حامیان آنان می کردند؛ تعداد ابیات رمضانیه‌ها معمولاً بین ده تا بیست بیت و بیشتر در قالب قصیده بود.
بعد از بخش نسیب[۱]، شخصی که شعر به او تقدیم می‌شد مورد مدح قرار می گرفت. علاوه بر ترکیب‌بندِ فاضل اندرونلو که متشکل از سیزده بند است نمونه‌هایی وجود دارد که در قوالب مختلف منظوم مانند غزل، دوبیتی، مثنوی، سرود، تاریخ، تویوق[۲]، رباعی و مفرد نوشته شده است و تعداد آنها بسیار انگشت شمار است. نوشتن رمضانیه‌ها از قرن هفدهم آغاز گردید و از قرن هجدهم و بعد از آن نیز گسترش یافت. فاضل اندرونلو شاعر دیوان‌سرایی است که با نوشتن سیزده قصیده از این نوع، رکورددار بیشترین تعداد رمضانیه است. در میان شعرای رمضانیه سرا می‌توان به ثابت، ناظم، ادرنه‌لی کامی، نادم، قوجه راغب پاشا، شیخ غالب، واصف اندرونلو و وهبی سنبل زاده اشاره کرد. بعضی شعرا همچون بهشتی نیز با وسیله قرار دادن رمضان و روزه، غزل‌های دینی-صوفیانه سروده‌اند (Behiştî Divanı, s. 424)
«افطاریه» نیز به سبب آخرین کلمه مقطع غزلی از قوجه راغب پاشا که با تأکید بر جنبه‌های ماه رمضان در یک رمضانیه ذکر شده است تنها نمونه در این زمینه می‌باشد.
ارزیابی رمضانیه‌ها از دو جهت امکان پذیر است؛ اول، کسانی که با جنبه مذهبی ماه رمضان سر و کار دارند و مهم تر از آن، کسانی که با ابعاد فولکلوریک و فرهنگی آن ارتباط دارند. مشهورترین نمونه منظومه های گروه اول متعلق به ناظم است. منظومه‌های گروه دوم نیز که اکثریت را تشکیل می‌دهند از منظر اینکه چنین شعرهایی، منعکس کننده زندگی اجتماعی است دارای اهمیت هستند. بسیاری از مسائل مربوط به زندگی اجتماعی در رمضانیه‌ها بیان شده است. اعلام دیده شدن هلال به مردم ابتدا با شلیک توپ و سپس با روشن کردن قندیل ها و اعلان آن توسط منادیان در کوچه پس کوچه‌ها انجام می‌گرفت که باعث شور و نشاط در جامعه می‌شد. این حال و هوا در ابیات قصیده ادرنه لی کامی با مطلع زیر آمده است:
یوم شک دِیو بوغاز جنگین ائدرکن یاران
ظاهر اولدو عالمِ نصرتِ شهرِ رمضان [۳]
نادم نیز در نظیره ای که برای این قصیده نوشته است در مطلع قصیده خود چنین بیان می کند:
بَغْتَهً ثابت اولوب قُرّه فراشینده امام
خواب ایچین یاتمیش ایکن اتدی تراویحه قیام [۴]
نادم مجددا در ابیات زیر بیان می کند که چاره ای جز رعایت الزامات ماه رمضان وجود ندارد:
بیله مم بن ده می؛ شاهدده می؛ تقویم ده می؟
هله بیر کذب وار اورتادا دورور صدق کلام [۵]
اولاجاق اولدو همن؛ چاره نه شیمدن سورا؟
ائده لیم حکم قضا، دستینه تسلیمِ ذمام [۶]
اندرونلو واصف نیز با توصیف ماه رمضان به عنوان موسم رحمت و برکت چنین می گوید:
آچیلدی ینه مصرعِ دروازه غفران
حق دن طلب مغفرته وقت و زماندور [۷]
اُول ماه فضیلت که به هر روز شریفی
صد ماهه بدل اولسه عین زیاندور [۸]
دو بیت زیر از ثابت، نظم حدیثی است که طبق آن شیاطین تا آخر ماه رمضان در غل و زنجیر حبس می شوند
چله یه وسوسه سیز گیردی قاپاندی زاهد
حبس اولور تا رمضان آخر اولونجه شیطان[۹]
اُول ماهِ معظم که بو ماه ایچره شیاطین
مومنلر ایچین بسته زنجیرِ گراندور[۱۰]
ثابت در بیت زیر با لحنی طنزآمیز بیان می کند که با اعلان ماه رمضان، حتی مست ها کوزه شراب را به کوزه وضو تبدیل می کنند تا این ماه احیا کنند.
دهن و دستینی میخواره یودو صهبادان
کوزه باده یی ابریقِ وضو اتدی همن [۱۱]
واصف نیز در خصوص وضعیت اشخاص مانوس به توتون در این ماه چنین بیان می کند:
تریاکیه ناگه رمضان گلدی دئنیلسه
لاحول کنان دیر عَلَمیندن نه زماندیر[۱۲]
ثابت در خصوص افرادی که افطار خود را با توتون باز می کنند می گوید:
وقت امساکده کی مجمره یی عنبردن
خوشدور آلوفته یه افطاردا بیر لوله دخان[۱۳]
در خصوص وضعیت معتادان قهوه نیز می گوید
قدحِ رطلِ گران مرتبه سی کیف وئریر
قهوه آشامه آغیر قهوه ایله بیر فنجان [۱۴]
درخواست کودکان برای روزه گرفتن نیز در این مصراع از واصف منعکس گردیده است:
صبیانی هوس، نعمتِ صوم ایله دئمکته
بو شب بنی جانم نه نه، صَحوره اویاندیر [۱۵]
طبق توصیف ثابت، مساجد رونق می گیرد و میخانه هایی که گویا مرکز انواع شر بوده اند در این ماه خراب می شوند:
قلب مومن گبی مسجد، متسلی، معمور
دلِ فاسق گبی میخانه خراب و ویران [۱۶]
در این بیت از واصف، ترغیب به تراویح می گردد:
مغفرت خوان اولالیم حزن ایله شب تا به سحر
ائدوب اخلاص درون ایله تراویحه قیام [۱۷]
و در این بیت نیز سنت قرائت قرآن و استماع متقابل در مساجد بیان می شود
آلینیر می رمضان صوفی لاریندان مصحف
رحلینین نوبتی نی بکلمینجه انسان[۱۸]
ناظم در خصوص قندیل ها و ماهیه های مساجد می گوید:
لاله زارِ دین چراغانی قیاس ایلر گورن
هر منار اوزره صفِ قندیل کیم سوزان اولور [۱۹]
فاضل، مساجدی را که با ماهیه ها منور شده است با ستارگان نورانی آسمان و ثریا همسنگ می کند
اشکال ثریایی فلک یک نسق اوزره
ماهیه سی هر گئجه بونون باشقا نشاندیر [۲۰]
اشعار بسیاری در رمضانیه ها اختصاص به ماهیه و قندیل ها دارد؛ مضامین گوناگون و تشبیهات هنرمندانه ای در این خصوص ارائه شده است.
ثابت، برکات بازار را با بیت زیر بیان کرده و ضمن تلمیح بر بازار مرجان -یکی از مهم ترین مراکز تجارت استانبول- و تشبیه نبات بر تکه های مرجان اشاره می کند که این نوع قند در هر طرف از شهر فروخته می شود:
دونانیپ آل عقیده ایله شکر طبله لری
اتدی هر گوشه استانبولو سوقِ مرجان[۲۱]
اگر به افزایش مصرف شیرینیجات و مربا در ماه رمضان توجه کنیم این بیت از اهمیت بیشتری برخوردار می شود. ثابت در این باره نیز می گوید:
جان وئریر راحتِ حلقوما عصیرِ حلوا
گلسه افسردگیِ صوم ایله حلقومونا جان[۲۲]
افطار، مهم ترین بخش این اوقات است. اندرونلی واصف در خصوص دشواری تسلط بر نفس بر سر سفره افطار برای کسانی که عادت دارند خود را با غذاهای تکایا و عمارات تغذیه کنند تأکید می نماید
گوسترمه صاقین سفرادا یر صوفیه یوقسا
دل سیر اولاماز تابه پلو یخنی قپاندی [۲۳]
بیت زیر بیان می کند که گرسنگان، حتی ماه را شبیه پیده در سفره رمضان می پندارند.
گوردوکجه هلال فلکی گرسنه چشمان
سر سفره چرخ اوزه صانیر پاره نان دیر [۲۴]
بیت زیر نیز با زبانی طنز توضیح می دهد که متقاعد کردن آنها در غیر این صورت بسیار دشوار است.
قرص مهه بو دیش بیلییش وار ایکن اوندا
مه دیر او دگیل نان دیو ائرسن اینادیر [۲۵]
یکی دیگر از موضوعاتی که در رمضانیه ها بر آن تأکید می شود شب قدر است. اندرونلو واصف در این خصوص بیت زیر رابیان می کند:
بیل قدرینی زیرا که بوشهرین شب قدری
بی شک سببِ مغفرتِ عالمیان دیر [۲۶]
شب قدر راه را برای همه شاعران فراهم می کند تا قدر و قیمت خود را نشان دهند و علاوه بر این وسیله ای شود برای ورود به ستایش گویی.
بیت مطلع رمضانیه ناظم که در ستایش سلیم گرای، خان کریمه سروده است یکی از نمونه های عالی است
بویله شب ده قدره ارمک دیله سه بیر روزه دار
واصلِ خانِ نوالی، خان عالی شان اولور [۲۷]
در پایان رمضانیه ها، شاعر با حسرت، سخن از رسیدن عید می کند و نکات گوناگونی را بیان می کند. ابیات زیر از ندیم، منعکس کننده این مطلب است:
شوقیمیز شیمدی اونا دوشدو که انشاالله
اولا صحتله سلامتله مهِ روزه تمام [۲۸]
قیله ارباب دلی آبِ حیاته سیراب
ائرشیب خضر گبی آه مبارک بایرام[۲۹]
در عیدیه ها که برای عید ماه رمضان نوشته شده است به جنبه های مختلف ماه رمضان نیز اشاره شده است.
اشعار برخی از شاعران صوفی درباره ماه رمضان از نظر محتوا و ساختاری به گونه ای است که قابلیت ساخته شدن به عنوان سرود رمضان را دارد. قطعه زیر از اسماعیل حقی بورسَوی که برای فرا رسیدن ماه رمضان با مطلع زیر سروده شده است یکی از این نمونه هاست.
سایه سالدی اهل ایمان اوستونه
حمدلله گلدی ماه رمضان[۳۰]
دوغدی اول نور، اهل عرفان اوستونه
حمدلله گلدی ماه رمضان [۳۱]
قطعه جناب افتاده نیز در این باب یکی از بهترین نمونه هاست.
ای دوستلاریم آغلاشالیم
عروج آیی گتدی ینه [۳۲]
حسرت ایله اینلشه لیم
عروج آیی گتدی یینه [۳۳]
محمد امین ارتان در مورد رمضانیه ها دو پژوهش ارائه داده است: رمضانیه ها (با بررسی ۱۰۲ دیوان چاپ شده) (پایان نامه کارشناسی ، ۱۹۷۵ ، IU Ed.Fak. گروه زبان و ادبیات ترکی) ؛ مطالعات مربوط به رمضانیه ها در ادبیات دیوان (رساله دکتری ، ۱۹۹۵ ، انستیتوی علوم اجتماعی دانشگاه تراکیا)
مصطفی عصمت اوزون
در همین باره بخوانید:
۱۰ سنت رمضانی در استانبول عثمانی
تدابیر رمضانی در حکومت عثمانی؛ تنبیه‌نامه‌ها
ماهیه؛ سنت ویژه عثمانی در ماه رمضان
[۱] ابیات آغازین قصیده به ویژه ابیاتی که مشتمل بر احوالات عاشقانه است
[۲] تویوق دوبیتی شبیه رباعی و به وزن عروضی فاعلاتن فاعلاتن فاعلن است.مضامین آن بیشتر فلسفی و عرفانی بوده و از ۱۱ هجا تشکیل شده است و به قوشمای ترکی نزدیک است .
[۳] Yevm-i şek deyü boğaz cengin ederken yâran / Zâhir oldu âlem-i nusret-i şehr-i ramazân
[۴] Bağteten sâbit olup gurre firâşında imam / Hâb için yatmış iken etti terâvîhe kıyam
[۵] Bilemem bende mi şâhidde mi takvîmde mi / Hele bir kizb var ortada budur sıdk-ı kelâm
[۶] Olacak oldu heman çâre ne şimden sonra / Edelim hükm-i kazâ destine teslîm-i zimam
[۷] Açıldı yine mısra-ı dervâze-i gufran / Hak’tan taleb-i mağfirete vakt ü zamandır
[۸] Ol mâh-ı fazîlet ki beher rûz-ı şerîfi / Sad mâha bedel olsa ayn-ı ziyandır
[۹] Çilleye vesvesesiz girdi kapandı zâhid / Hapsolur tâ ramazan âhir olunca şeytan
[۱۰] Ol mâh-ı muazzam ki bu mâh içre şeyâtîn / Mü’minler için beste-i zencîr-i girandır
[۱۱] Dehen ü destini meyhâre yudu sahbâdan / Kûze-i bâdeyi ibrîk-i vuzû etti heman
[۱۲] Tiryâkiye nâgeh ramazan geldi denilse / Lâ havle-künan der eleminden ne zamandır
[۱۳] Vakt-i imsâkteki micmere-i anberden / Hoştur âlüfteye iftârda bir lûle duhan
[۱۴] Kadeh-i rıtl-i giran mertebesi keyf verir / Kahve-âşâma ağır kahve ile bir fincan
[۱۵] Sıbyân-ı heves ni‘met-i savm ile demekte / Bu şeb beni cânım nene sahûra uyandır
[۱۶] Kalb-i mü’min gibi mescid mütesellî ma‘mûr / Dil-i fâsık gibi meyhâne harâb u vîran
[۱۷] Mağfirethân olalım hüzn ile şeb tâ-be-seher / Edip ihlâs-ı derûn ile terâvîhe kıyam
[۱۸] Alınır mı ramazan sofularından mushaf / Rahlenin nevbetini beklemeyince insan
[۱۹] Lâlezâr-ı dîn çerâğânı kıyâs eyler gören / Her menâr üzre saf-ı kandîl kim sûzân olur
[۲۰] Eşkâl-i Süreyyâ-yı felek yeknesak üzre / Mâhiyyesi her gece bunun başka nişandır
[۲۱] Donanıp al akîdeyle şekker tablaları / Etti her kûşe-i İstanbul’u sûk-ı mercan
[۲۲] Can verir râhat-ı hulkūma esîr-i helvâ / Gelse efsürdegî-i savm ile hulkūmuna can
[۲۳] Gösterme sakın sofrada yer sûfiye yoksa/ Dilsîr olamaz tâba pilâv yahni kapandır
[۲۴] Gördükçe hilâl-i feleği gürisne-çeşman/ Ser-sofra-i çarh üzre sanır pâre-i nandır
[۲۵] Kurs-ı mehe bu diş bileyiş var iken onda/ Mehdir o değil nan deyü ersen inandır
[۲۶] Bil kadrini zîrâ ki bu şehrin şeb-i Kadri / Bîşek sebeb-i mağfiret-i âlemiyandır
[۲۷] Böyle şebde kadre ermek dilese bir rûzedâr/ Vâsıl-ı hân-ı nevâlî hân-ı âlîşân olur
[۲۸] Şevkimiz şimdi ana düştü ki inşâallah/ Ola sıhhatle selâmetle meh-i rûze tamam
[۲۹] Kıla erbâb-ı dili âb-ı hayâta sîrâb/ Erişip Hızr gibi âh mübârek bayram
[۳۰] Sâye saldı ehl-i îmân üstüne/ Hamdülillâh geldi mâh-ı ramazân
[۳۱] Doğdu ol nur ehl-i irfân üstüne / Hamdülillâh geldi mâh-ı ramazân
[۳۲] Ey dostlarım ağlaşalım/ Oruç ayı gitti yine
[۳۳] Hasret ile inleşelim/ Oruç ayı gitti yine
