ماهیه؛ سنت ویژه عثمانی در ماه رمضان

پایگاه مطالعات عثمانی: کلمه عثمانی ماهیه از واژه فارسی «ماه» با پسوند عربی «ایّه» تشکیل شده است و امروزه در معنای ماهانه به کار می رود. همان طور که ماه های رجب، شعبان و رمضان بدون ذکر هر یک از آنها در میان مردم به عنوان شهور ثلاثه خوانده می شود ماهیه نیز بدون نامگذاری، معنای ماه رمضان را کسب کرده است. زیرا این عمل -به استثنای برخی موارد خاص- فقط در ماه رمضان انجام می شود. با این حال، بدون تردید کلمه محیا در زبان عربی (مجلس حضرت پیامبر اکرم؛ مجلس ذکر) در کسب معنای واضح این کلمه تأثیر داشته است؛ زیرا علاوه بر تشابه تلفظ بین این دو کلمه، مشابهت چراغانی غیرمتعارف مساجد دارای مجالس ذکر در شبهای مبارک موسوم به لیله المحیا با شیوه های مشابه ماهیه تصادفی نیست.

سنت قندیل آویختن مساجدی که در ایام مبارک به صورت شبانه روز برای عبادت عموم گشوده بودند به قرون اول اسلامی باز می گردد. فقیهی (م. ۲۷۸/۸۹۱) اظهار می دارد که مسجدالحرام ۴۵۵ قندیل داشته است؛ بعضی از پرنورترین آنها فقط در ماه رمضان و موسم حج روشن می شد. این قندیل ها با قلاب های مسی از روی طنابهای بین ستون ها آویزان شده بودند و در صورت نیاز، امکان جابجایی آنها در هر قسمتی از مسجد الحرام وجود داشته است. (Aḫbâru Mekke, II, 204). فقیهی بیان می کند که اولین بار محمد بن احمد المنصوری، والی مکه چراغ های بسته شده بر طنابهای بین ستون ها را مرسوم کرد. (a.g.e., III, 240) با دقت به سخنان فقیهی و توصیف ابن الحاج -حدود چهارصد و پنجاه سال بعد از فقیهی- در خصوص همان شیوه طناب و قندیل در میان مناره های یک مسجد عثمانی (el-Medḫal, I, 308, 312) می توان فهمید که سنت ماهیه، متاثر از آن بوده است.

مشخص نیست که عثمانیان اولین ماهیه را چه زمانی ترتیب داده اند. با این حال، در صفحه ای از کتاب سفرنامه شوایگر، مسافر آلمانی که در سال ۱۵۷۸ به استانبول آمده است تصویر یک ماهیه مابین مناره ها به وضوح دیده می شود (Ein newe Reyssbeschreibung, s. 193) در ربیع الاول سال ۹۹۶ (فوریه ۱۵۸۸) مراد سوم مطابق مندرجات تذکره همایون دستور می دهد تا در شب هایی مثل مولد النبی، لیله الرغائب و برات قندیل هایی در مناره ها آویخته شود. (Selânikî, s. 197-198) افزودن شب مولد النبی به سنت افروختن قندیل در شبهای مبارک که اساساً متداول بود به نوعی، رسمی کردن این سنت تعبیر شده است. (Danişmend, III, 106) همچنین سلیم دوم در شبهای مبارک، دستور به تزیین مساجد با قندیل ها می داد. (Atâ Bey, I, 135) با در نظر گرفتن تذکره مراد سوم به همراه نقاشی شوایگر، این نکته به ذهن خطور می کند که تزیین مساجد و مناره ها با قندیل، محتملا ماهیه بوده است. بر این اساس می توان نتیجه گرفت پیش از خطاط حافظ احمد کفوی، موذن مسجد فاتح که نقل است در زمان احمد اول (۱۶۱۷-۱۶۰۳) اولین ماهیه را بین مناره ها ساخته بود شاید یک سنت ساده ماهیه وجود داشته است و مناره های مسجد سلطان احمد که برای این منظور مناسب بوده است از اولین روزهای گشایش برای عبادت دارای ماهیه بوده است. در حقیقت، ایوانسرایی[۱] در مورد ماهیه های این مسجد می گوید: «ماهیه های این جامع، وقف ازمنه قدیم است» (Hadîkatü’l-cevâmi‘, I, 165) بنابراین، دستور نوشهرلی داماد ابراهیم پاشا در سال ۱۱۳۴ (۱۷۲۲) مبنی بر ایجاد ماهیه در تمام مساجد سلاطین (Mehmed Ziyâ, I, 426) بایستی به جای شروع، نوعی سنت تلقی شود. مساجد سلاطین به خاطر داشتن دو مناره، معمولاً برای ماهیه مناسب بودند. با این حال، مساجدی مانند مسجد ایوب نیز با مناره های بسیار کوتاه وجود داشتند؛ بعدها این مساجد به شکلی ساخته شد که برای استفاده از ماهیه مناسب باشد؛ به عنوان مثال، مناره های مسجد ایوب در سال ۱۱۳۶ (۲۴-۱۷۲۳) به دستور نوشهرلی داماد ابراهیم پاشا مرتفع گردید. (DİA, XII, 10)

طبق اطلاعات ارائه شده توسط سهیل اونور[۲]، ماهیه چی بر روی پارچه اطلسی سبز یا قرمز با مرواریدهای ارسالی از قصر، نمونه کوچکی از ماهیه را ترسیم می کرد؛ اگر این نمونه مورد پسند واقع می گردید از او خواسته می شد تا به همان روش اقدام به نصب کند. ابتدا مدلی از ماهیه از طریق نگارش یا تصویرسازی در زیر یک خط افقی که نشان دهنده طناب بین دو مناره بود بر روی یک کاغذ مربع کشیده می شد. در این مدل، نقاط آویزان شدن قندیل ها و میزان طول طناب های عمودی با قندیل ها در انتهای آویزان از این نقاط، مشخص می گردید. در حین ساخت ماهیه، پس از کشیدن طناب حامل بین مناره ها، طنابهای عمودی که فواصل و طول آنها از قبل تعیین شده بود از طرف بالا با یک حلقه به طناب اصلی متصل می شد و از طرف پایین، یک قندیل به آن وصل می شد. انتهای طناب بلند از طریق یک حلقه در مناره دیگر امتداد می یافت و با کشیدن آن، محکم می شد. روغن قندیل هایی که با این روش جابجا می شدند هر روز عصر تجدید می شد و به طور متوسط پنج اوقه روغن زیتون مصرف می گردید. در اواخر دوره عثمانی، این ماهیه ها با لامپ های الکتریکی ساخته شد اما از طرفی به منظور زنده نگه داشتن این هنر قدیمی و از طرفی نیز به دلیل زیبایی نداشتن چراغ های روغن، آن را رها کردند. امروزه همه آنها با لامپ الکتریکی ساخته می شود.

در ماهیه های مساجد استانبول عباراتی مثل آیه اول سوره مبارکه فتح، ماشاءالله، تبارک الله، بسم الله، لیله القدر، اهلاً یا رمضان، سلطان یازده ماه و در آخرین روزهای ماه رمضان از عباراتی مثل الفراق و الوداع استفاده می شد. مناسب ترین نوع نوشتار برای ماهیه، خط ثلث بود. برای نقاشی ها نیز از نقوشی مانند یک یا دو گل تاتوره، گل رز، گل نرگس، برج دختر، قایق، کشتی، قصر، فواره، پل، مسجد، عرابه توپ، تراموا، هلال-ستاره و همچنین یک ستاره در وسط دو هلال استفاده می شد. در مساجد بزرگ با یک منار منفرد، مانند مسجد حکیم اوغلو علی پاشا و مسجد داود پاشا ماهیه هایی کم شیب با طناب هایی که بین کنگره ها و عَلَم گنبد کشیده شده بود ساخته می شد. از آنجا که فاصله در چنین ماهیه هایی کوتاه بود فقط از نوشته هایی مانند یاغنی، یاعلی استفاده می شد. به غیر از این ماهیه های ثابت، برخی ماهیه های متحرک نیز وجود داشت. جالبترین این ماهیه ها متشکل از سه تابلو بود که توسط عبد الطیف افندی، ماهیه چی معروف مسجد سلیمانیه ساخته شد؛ وی که در زمان سلطان عبدالعزیز زندگی می کرد ماهیه را تبدیل به یک هنر کرد. در این سه تابلو که در پل اونقاپانی و مسجد عذاب قاپی به تصویر کشیده شده بودند تابلوی وسطی ثابت، بالایی با نقوش گاری ها و پایینی با نقوش ماهی و قایق متحرک بودند. جابجایی آنها به جلو و عقب باعث جان بخشی به ماهیه و ایجاد منظره ای دلپذیر می شد. در بعضی از مساجد بزرگ، ماهیه را در زیر گنبد و قسمت فوقانی محراب برپا می داشتند و این را ماهیه داخل می نامیدند. به غیر از استانبول، سنت ماهیه در ادرنه و بورسا نیز زنده نگه داشته می شد. در ادرنه، یک ماهیه در مناره های مساجد بیاضیت، اوچ شرفه لی و سلیمیه ساخته می شد و مناره های مساجد دارای مناره منفرد از بالا به پایین مزین به قندیل می گردید و به آن ردا پوشی[۳] می گفتند. در روزهایی که شهر را از بلغارستان پس گرفتند هر چهار مناره مسجد سلیمیه ردا پوش گردید. بعضی اوقات مناره های مساجد سلاطین در استانبول به این روش تزئین می شدند.

ماهیه فقط در شب های مبارک و در ماه رمضان ایجاد نمی شد. به عنوان مثال، هنگام بازگشت سلطان عبدالعزیز از سفر اروپا و ورود اسماعیل خدیو پاشا، شاه ایران و آتاتورک به استانبول از ماهیه های استقبال استفاده شد. همچنین در سالهای جنگ جهانی اول از عباراتی مانند «هلال احمر را فراموش نکنید؛ حب الوطن من الایمان؛ به مهاجران یاری رسانید؛ مهاجران را از یاد مبرید» استعمال می شد و پس از جنگ استقلال، عباراتی مانند «زنده باد استقلال، طیاره را از یاد مبر؛ زنده باد مجاهد ما، زنده باد میثاق ملی، یاری به ایتام، حاکمیت متعلق به ملت است» به کار می رفت. پس از اصلاح الفبا نیز ماهیه هایی با حروف لاتین و عباراتی مانند «اسراف نکنید؛ یاری گر طیاره باشید؛ ایتام را فراموش نکنید؛ کالاهای محلی بخرید؛ از اطفال محافظت کنید؛ الکل دشمن خانواده است؛ قمار مردم را نابود می کند» ایجاد شد.

ماهیه سازی حرفه ای بود که اغلب از پدر به پسر منتقل می گردید. با این وجود، داوطلبان برای اینکه در زمان عثمانی به یک ماهیه چی تبدیل شوند باید در برابر هیئتی از اعیان شهر اثبات می کردند که دانش کافی در این حرفه را دارند. ماهیه چی ها معمولا یک ماه در ماه رمضان کار می کردند و بقیه سال را به آموزش کارآموزان می پرداختند. در یک مکتب ابتدایی در فاتح، اتاقهایی بدین کار اختصاص داده شده بود. سهیل اونور ۲۳ نفر ماهیه چی را که در سال ۱۹۳۱ زنده بوده اند و همچنین مکانهای ماموریت آنها را فهرست کرده است. (Mahya Hakkında Araştırmalar, s. 19)

نویسنده: نبی بوزقورد

در همین باره بخوانید:

نوروز در عثمانی؛ از شربت نوروزیه تا مالیات و روابط دیپلماتیک +دانلود مقاله

بیماری‌های واگیردار در جغرافیای عثمانی

واکسیناسیون بیماری‌های واگیردار: هدیه امپراتوری عثمانی به اروپا!

حکایت‌ اصلاحات در امپراتوری عثمانی؛ از ریشه تا لاله

مدال افتخار سلطنتی مخصوص زنان در امپراتوری عثمانی: مدال شفقت

کتابشناسی:

Ebû Dâvûd, “Ramażân”, ۱٫

Nesâî, “Ḳıyâmü’l-leyl”, ۱۷٫

Fâkihî, Aḫbâru Mekke (nşr. Abdülmelik b. Abdullah), Mekke 1407/1986-87, II, 69, 204; III, 240.

Taberî, Câmiʿu’l-beyân, XXII, 128-129.

İbnü’l-Hâc el-Abderî, el-Medḫal, Kahire 1401/1981, I, 308, 312.

Selânikî, Târih (İpşirli), s. 197-198.

193. Schweigger, Ein newe Reyssbeschreibung aus Teutschland nach Constantinopel und Jerusalem, Nürnberg 1608 → Frankfurt 1995, s. 193.

Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, I, 165.

Atâ Bey, Târih, İstanbul 1292, I, 135.

Mehmed Ziyâ, İstanbul ve Boğaziçi, İstanbul 1336, I, 426.

Süheyl Ünver, Mahya Hakkında Araştırmalar, İstanbul 1940, tür.yer.

Danişmend, Kronoloji^۲, III, 106.

Derviş Karamanoğlu, “Minare, Mahya ve Kandilin Tarihi”, Tarih Hazinesi, I/8, İstanbul 1951, s. 406-408.

Ahmet İnan, “Bir Türk İcadı Mahyacılık”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, VIII/99, İstanbul 1995, s. 48 vd.

SA, III, 1262-1263.

Pakalın, II, 387-391.

Semavi Eyice, “Eyüp Sultan Külliyesi”, DİA, XII, 10.

Uğur Göktaş, “Mahyacılık”, DBİst.A, V, 275-276.

[۱] Ayvansarâyî

[۲] Süheyl Ünver

[۳] kaftan giydirme