شیخ المورخین: خلیل اینالجیک

پایگاه مطالعات عثمانی: مرحوم پروفسور خلیل اینالجیک که به عنوان “قطب مورخان” و  شیخ المورخین شناخته می‌شد، از جمله پژوهشگرانی است که در مطالعات عثمانی نمیتوان نسبت به نام و یاد او بی تفاوت ماند.

پروفسور خلیل اینالجیک که در سایه آثاری که برجای گذاشته، مورد احترام قرار گرفته و به عنوان “قطب مورخان” شناخته شده  تا آخرین روزهای عمر صد ساله خود کار می‌کرد، با آثار علمی که از خود بر جای گذاشت به یکی از معتبرترین مورخان جهان تبدیل شد.

خلیل اینالجیک که پدرش سید عثمان نوری بیگ از مهاجران کریمه‌ای و مادرش نیز عایشه بحریه خانم بود، در ۷ سپتامبر ۱۹۱۶ در استانبول متولد شد. اینالجیک دوره ابتدایی و متوسطه را در مدارس آنکارا و سیواس خوانده و دبیرستان را نیز در مکتب نجاتی بیگ معلم در بالیکسیر گذراند. وی در ادامه تحصیلات تکمیلی خود، دوره کارشناسی را در دانشکده زبان، تاریخ و جغرافیا دانشگاه آنکارا (AÜDTCF) در سال ۱۹۳۵ به انجام رساند. اینالجیک با مطالعه‌ای که در گروه تاریخ مدرن انجام داده بود، مورد توجه پروفسور فواد کوپرولو قرار گرفته و با مشاوره وی به عنوان دستیار علمی منصوب شد. اینالجیک که در سال ۱۹۴۲ رساله دکترای خود را با نام “ساماندهی مجدد و مسئله بلغارستان” ارائه داد، در سال ۱۹۴۳ با پایان نامه خود با عنوان “از وین تا رجعت بزرگ، امپراتوری عثمانی و خانات کریمه” به دانشیاری دست یافت. خلیل اینالجیک با شوقیه ایشیل از گروه زبان و ادبیات عرب همان دانشگاه در سال ۱۹۴۵ ازدواج کرده و در نتیجه این ازدواج دخترش گون‌خان چشم به جهان گشود.

وی سهم بسزایی در توسعه مطالعات تاریخ عثمانی-ترکی در ایالات متحده آمریکا داشت.

اینالجیک که در همان دانشکده تدریس می کرد، در سال ۱۹۴۷ به عضویت انجمن تاریخ ترکیه انتخاب شد. اینالجیک که در سال ۱۹۴۹ توسط دانشکده زبان، تاریخ و جغرافیا دانشگاه آنکارا به انگلستان فرستاده شده بود، در مورد منابع تاریخ عثمانی تحقیق کرده و با مورخان مهمی آشنا شد. اینالجیک در سال ۱۹۵۱ از انگلستان به ترکیه بازگشته و در همان سال کار و تحقیق روی اسناد و مدارک شرعیه بورسا را ​​آغاز کرد که در ادامه فرآیند این فعالیت‌هایش نیز تمیزکاری و جلد کردن این اسناد و مدارک در کاخ توپ قاپی و ارسال دوباره آن‌ها به بورسا را فراهم نمود. خلیل اینالجیک در سال ۱۹۵۲ با رساله “همکاری خانات عثمانی – کریمه در جریان شکست وین” عنوان پروفسور دریافت کرد. اینالجیک با تدریس به عنوان پروفسور مهمان در دانشگاه‌های کلمبیا، پرینستون، پنسیلوانیا و هاروارد، سهم بزرگی در توسعه تحقیقات تاریخ عثمانی-ترکی در ایالات متحده برجای گذاشت. اینالجیک بعد از بازنشسته شدن از دانشگاه آنکارا در سال ۱۹۷۲ که ابتدا در آن تحصیل نموده و سپس تدریس کرده بود، مؤسس کرسی تاریخ عثمانی در دانشگاه شیکاگو شد. اینالجیک که در سال ۱۹۸۶ از دانشگاه شیکاگو نیز بازنشسته شد، در سال ۱۹۹۳ گروه تاریخ را در دانشگاه بیلکنت تأسیس کرد. این مورخ مشهور به مدت ۲۳ سال برای دانشجویان فوق لیسانس و دکترا گروه تاریخ عثمانی در دانشگاه بیلکنت سخنرانی‌های سمیناری برگزار کرده و در سال ۲۰۰۳ مرکزی بنام مطالعات تاریخ عثمانی خلیل اینالجیک در همان دانشگاه تأسیس کرد.

دریافت دکترای افتخاری از بسیاری از دانشگاه‌ها

اینالجیک نسخه‌هایی از اسناد و دفترها، متون تحقیقات ناتمام‌، بیش از هزار نسخه جداگانه و سایر مطالبی را که سال‌ها از بایگانی‌های مختلف جمع آوری کرده بود، به این مرکز اهدا کرد. خلیل اینالجیک در سطح عالی به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و آلمانی مسلط بوده و همچنین در سطح متوسط ​​عربی، فارسی و ایتالیایی نیز می‌دانست. اینالجیک با شهرت بین المللی به عنوان یکی از ۲۰۰۰ دانشمند در زمینه علوم اجتماعی در جهان توسط مرکز بیوگرافی بین المللی کمبریج شناخته شده و به عنوان عضوی از آکادمی‌های ترکیه، آمریکا، انگلیس، صربستان و آلبانی انتخاب شد. اینالجیک علاوه بر دریافت جوایز و مدال‌های متعدد از بسیاری از دانشگاه‌ها نیز درجه دکترای افتخاری دریافت کرد. اینالجیک به همراه پروفسور ثریا فاروقی در حالی که سردبیری مجموعه “امپراطوری عثمانی و میراث آن” را که از سوی انتشارات بریل (لیدن) منتشر می‌شد برعهده داشت. ۳۸ جلد از این مجموعه که تا سال ۲۰۰۵ منتشر شد، از مهمترین آثار معرفی تاریخ عثمانی به دنیای غرب است. اینالجیک “پروژه تحقیقاتی خلیل اینالجیک” را که برای تاریخ اجتماعی و اقتصادی استانبول از اهمیت زیادی برخوردار است، در سال ۲۰۰۰ ایجاد کرد. پروفسور خلیل اینالجیک در سال ۲۰۰۲ از سازمان کنفرانس اسلامی لوح تقدیر گرفته و جایزه بزرگ فرهنگ و هنر وزارت فرهنگ ۲۰۰۲ ترکیه را دریافت کرد.

مقبره ویژه‌ای به دستور اردوغان رئیس جمهور ترکیه برای اینالجیک ساخته شد

اینالجیک در بیمارستانی که در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۶ در آنکارا تحت درمان بود، درگذشت. جنازه وی با تصمیم شورای وزیران در مسجد فاتح جایی که مقبره فاتح سلطان محمد سلطان عثمانی که وی او را بسیار دوست داشت، به خاک سپرده شد. به دستور رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، مقبره اینالجیک به صورت قبر علمای عثمانی ساخته شد. امانوئل والرشتاین دانشمند مشهور علوم اجتماعی آمریکا، تأکید کرد که کتاب‌ها، مقالات متعدد و مقالات دائره المعارف اینالجیک گنجینه خیره کننده‌ای برای دانشمندان علوم اجتماعی است و اظهار داشت که مورخان نسل جدید اصلاح بسیاری از اشتباهات در تاریخ مدیترانه، عثمانی و بالکان را مدیون وی هستند.

آثار وی

اساساً آثار پروفسور خلیل اینالجیک در محدوده تاریخ سیاسی، تاریخ اجتماعی و اقتصادی، تاریخ دیوانسالاری، ساختار و فلسفه دولت، قانون، تجارت، اقشار اجتماعی، تولید، مالیات، دیوان سالاری، ساختار جمعیتی، تاریخ شهر و آثار سنتز را می‌توان به عنوان مطالعات آشکار کننده تاریخ اجتماعی و اقتصادی عثمانی گروه بندی کرد. برخی از کتاب‌های منتشر شده توسط اینالجیک که صدها مقاله منتشر شده نیز دارد، عبارتند از: اسلام و دولت در تاریخ عثمانی، دولت عالیه، یادداشت‌های ثبت شده در تاریخ، تاریخ اقتصادی و اجتماعی امپراتوری عثمانی، دفتر اجمالی گردان پاشا مورخ ۱۴۴۵، میراث مسلمانی ترکی و عثمانی ، عثمانی‌ها و صلیبیان، عثمانی و ترکیه مدرن بررسی استانبول ۱۴۵۵، رنسانس اروپا، ساماندهی مجدد، تأسیس، دولت در امپراتوری عثمانی، حقوق، عدالت، مطالعات در مورد تاریخ نساجی، ایزنیک در طول تاریخ، عثمانی در روند تأسیس و امپراتوری،، عثمانی و جهان، عیش و تراب در باغچه خاص، افسانه‌ها و حقایق در تاریخ عثمانی، کتاب عدالت، عصر کلاسیک امپراتوری عثمانی (۱۳۰۰-۱۶۰۰)، شاعر و رئیس، آتاترک و ترکیه دموکراتیک.

اثری که تأثیر زیادی در دنیای غرب گذاشت

پروفسور محمد ایپشیرلی عضو دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مدیپول معتقد است که خلیل اینالجیک از مورخان داخلی و خارجی قبل از خود استفاده قابل توجهی کرده و آثار عمیق فراموش نشدنی بر جای گذاشته است. ایپشیرلی اظهار داشت که عناوین “شیخ المورخین” یا “قطب المورخین” شایسته اینالجیک است. وی با بیان اینکه اینالجیک نظم و انعطاف پذیری و نرمی روشی باورنکردنی ای در آثار خود داشته به بایگانی و منابع عثمانی اهمیت زیادی داده است، افزود: “ثانیاً، وی این فرصت را به دست آورده که با برخی از مکتب‌ها و روش‌های تاریخی در غرب آشنا شود. بسیاری از مورخانی که ما می‌شناسیم، منابع را می‌دانند اما در تفسیر آن مهارت زیادی ندارند. برخی نیز می‌گویند من یک مورخ هستم، از رشته‌های مختلفی آمده و بدون اطلاع از منابع اصلی فقط اظهار نظر می‌کنند. اما این نظرات هرگز بر پایه و بنیادی محکم نیستند. این دو ویژگی در اینالجیک بسیار مهم هستند. این واقعیت که او منابع اصلی را به خوبی می‌شناخت و آن‌ها را به خوبی با سیستم روش‌شناسی غربی که مورد استفاده وی بود، تفسیر می‌کرد، موجبات ماندگاری آثار وی شد.”

ایپشیرلی با بیان اینکه اینالجیک ادعایی مانند ” به انگلیسی بنویسم” در آثار خود مطرح نکرده بود، تصریح کرد: “اما نوشتن به انگلیسی فواید بزرگی برجای گذاشت، زیرا بسیاری از مردم جهان غرب آن را خواندند. غرب این فرصت را داشت که به روش سالم‌تری تاریخ عثمانی را بفهمد و یاد بگیرد. کتاب معروف وی ” عصر کلاسیک امپراتوری عثمانی” در سال ۱۹۷۳ منتشر شد. این یک کتاب بسیار کوچک است اما برخی از یافته‌های مهم در آن وجود دارد. این اثر در غرب تأثیر زیادی داشت و به ۱۵-۱۶ زبان مختلف ترجمه شده است.”

ایشپیرلی با تأکید بر اینکه مقالات اینالجیک در سطح مجلات دانشگاهی نیز بسیار مهم بود، ادامه داد: “هر یک از مقالات وی درباره اسلام موضوع خاصی را روشن می کند. علاوه بر این، ده‌ها اثر با گردآوری مقالات چاپ شده او در مجلات مختلف اروپا خلق شده‌ است. “مطالعاتی درباره فاتح” که به مناسبت فتح استانبول منتشر کرد، مقالاتش در دائره المعارف اسلامی، مقاله “محمد” و ده ها مقاله مشابه دیگر همگی از یادگارهای او هستند. کار دیگر او نیز درباره آلبانی بود که تأثیر شگرفی در جهان غرب برجای گذاشت. او دستاوردهای بزرگی در این حوزه داشت. وی با مطرح کردن این موضوع نیز انقلابی در اندیشه مردم جهان ایجاد کرد که دلیل ماندگاری عثمانی‌ها در بالکان پس از پیروزی در آنجا این بود که از مسیحیان و کشیشان در خدمات دولتی استفاده می‌کردند، یعنی آنها را استثنا نمی‌کردند.”

در همین باره بخوانید:

ملکه ترک‌شناسی و عثمانی‌پژوهی: ایرینه ملیکوف

مردی که عاشق استانبول بود: سماوی اییجه و نقش او در تاریخ هنر عثمانی

زندگی و مسیر علمی عثمانی‌پژوه بزرگ؛ استنفورد جی شاو + دانلود آثار

امیرالمحررین؛ اسماعیل حقی اوزون‌چارشیلی+ دانلود دوره ۵ جلدی تاریخ عثمانی

شهروندی آمریکا را نپذیرفت

ایشپیرلی با بیان اینکه اولین خدمات مهم اینالجیک اثبات این است که بدون بررسی و در نظر گرفتن تاریخ عثمانی نمی‌توان تاریخ اروپا را نوشت، گفت: ”اینالجیک اثبات کرد که در جهانی که صرفا اروپا و آسیا وجود داشت این عثمانی بود که حرف آخر را در معادلات اروپایی می‌زد. وی این موضوع را با مطالعات علمی و گفتگوهایش با دانشگاهیان به تأیید آن‌ها رساند.”

ایشپیرلی با بیان اینکه رفتن اینالجیک به آمریکا به عنوان یک نقطه عطف مهم تلقی می‌شود، گفت که خلیل اینالجیک افراد زیادی را در آمریکا پرورش داده و این دانشگاهیان نیز سنت علمی او را تداوم بخشیده اند.

ایشپیرلی همچنین با ذکر این مورد که ارزش اینالجیک بعد از بازگشت از آمریکا دانسته شده و مورد تقدیر قرار گرفت، تصریح کرد که احسان دوغراماجی وی را مورد حمایت خود قرار داد و به این طریق امکان انتقال کتابخانه او از آمریکا به ترکیه فراهم شد.

ایشپیرلی با تأکید بر اینکه خلیل اینالجیک یک مورخ بی‌طرف بود اما هرگز از ارزش‌های کشورش جدا نشده و حتی پیشنهاد تابعیت آمریکا را نپذیرفت.

 

منبع: خبرگزاری آناتولی