مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: هم از روی دستورات مربوط به تنظیم سوابق و اسناد به شکل یک دفتر و هم از طریق نحوه تهیه اسناد و دقت صرف شده در حفظ و نگهداری آنها که تا به امروز باقی مانده‌اند، می‌توان فهمید که در امپراتوری عثمانی از زمان تأسیس آن اراده ای برای بایگانی وجود داشته است. با این حال، اگرچه با اهداف و مفهوم کنونی عمل بایگانی انجام نمی‌پذیرفت اما ویژگی سیستم مکاتبات، نوشتن با ایده حمایت از حقوق و قانون و احترام به انواع مطالب مکتوب نقش مهمی در محافظت دقیق از اسناد جمع شده داشت. اطلاعاتی وجود دارد که بر اساس آن، اسناد رسمی متعلق به دوره‌هایی که بورسا پایتخت بوده و حتی قبل از آن به هنگام حمله تیمور از بین رفته است. در دوره‌ای که ادیرنه مرکز دولت بود نیز دلایلی مانند آتش سوزی و درگیری‌های قدرت باعث شد تعداد کمی از اسناد متعلق به این دوره تا به زمان حال باقی بماند. بنابراین، از دوره سلطان سلیمان قانونی به بعد است که فرآیند بایگانی منظم و دقیق اسناد دولتی فراهم می شود. پس از فتح استانبول، از یدیکوله به عنوان اولین سرداب اسناد استفاده شد. با این حال، کتاب‌های متعلق به دیوانخانه و دیوان‌های ارتش در کاخ ادیرنه، تنها پس از سلطان احمد سوم به کاخ توپقاپی منتقل شد. ابزار مربوط به بایگانی که در کیسه‌ها، کیف‌ها و صندوق‌ها نگهداری می‌شد، همراه با درآمدهای دولت، سکه‌های طلا و نقره و اقلام ارزشمند در خزانه عامره که در نزدیکی و کنار قبه آلتی جایی که جلسات شورای دوره اول برگزار می‌گردید، نگهداری می‌شد. دستورات مختلفی به خزانه عامره که ساختمانی بزرگ با هشت گنبد و دو درب آهنی بود برای حفظ و نگهداری کتاب‌ها و اسناد داده شده است.
جنبش‌های اصلاحاتی آغاز شده از زمان سلطان عبدالحمید اول، در موضوع بایگانی نیز تأثیرات خود را نشان داد. در این دوره، برخی اصول و مقررات در مورد حفظ و اهمیت سوابق دولتی وضع شد که به نوعی بنیان بایگانی امروزی را تشکیل میدهد.
پس از آنکه جلسات شورا اهمیت قبلی خود را از دست داد، برخی از اسناد رسمی به سرداب موسوم به سرای عتیق در سلطان احمد و برخی دیگر به ساختمان تومروک در نزدیکی باب عالی منتقل شد. بخشی از اسناد مهم هم در خزانه بیرونی که در همسایگی قبه آلتی قرار داشته و امروزه نیز به عنوان موزه سلاح مورد استفاده قرار گرفته است، جمع آوری شد. اسناد مالی نیز در پادگان مهتران چادر در سلطان احمد نگهداری می‌شد. در اواخر قرن هجدهم با شکل گیری باب عالی، چهار اداره با نام‌های باب عالی، باب دفتری، باب سرعسگری، باب مشیخت که در بنیه آنها جمع آوری اسناد و مدارک وجود داشت، پدید آمد. باب عالی نامی است که از زمان سلطنت عبدالحمید اول به دروازه پاشا که مقر رسمی نخست وزیری است، داده شد. با شروع جلسات دیوان همایون در دروازه پاشا، دفاتر کاری دیوان، رئیس الکتاب، تشریفاتچی و سایر مسئولان به اینجا منتقل شدند و واحد باب عالی با ایجاد اتاق‌هایی مثل نخست وزیری، وزارت داخلی و امور خارجه، مجلس والا، وزارت کشور تشکیل شد. با توجه به فاصله بین کاخ توپقاپی و باب عالی و مشکل ناشی از اعزام مأمور به کاخ برای مراجعه به بایگانی، یک ساختمان بایگانی در باغ کاخ صدر اعظم ساخته شد و برخی از کتاب‌ها به اینجا منتقل شد. اوایل اسناد مربوط به دروازه دفترداری (باب دفتر) که دومین اتاق بود در دفترخانه موجود در کاخ توپ کاپی حفظ و نگهداری می‌شد. هنگامی که دیوان همایون اهمیت خود را از دست داده و نمی‌توانست به طور منظم جمع شود، این دیوان به دفتر مالی قدیمی در دفترخانه منتقل شد که وقتی از باب همایون وارد می‌شویم در سمت راست قرار داشته و از آتش‌سوزی سال ۱۸۶۶ در امان ماند. با تاسیس وزارت دارایی در سال ۱۸۳۷ یک انبار بایگانی برای “باب دفتری” در سلطان احمد ساخته شد و در سال ۱۸۶۷، پس از اختصاص عمارت فواد پاشا در بایزید به وزارت دارایی، مغازه‌های زیر خزانه‌داری تخلیه شده و یک سرداب اسناد و مدارک ساخته شد.
باب سرعسگری که حلقه سوم را تشکیل می‌داد، حاوی حقوق و دستمزد و مدارک معتبر ینی چری‌ها و نظامیان تازه‌کار قبل از برچیده شدن اجاق ینی چری بود. پس از برچیده شدن این پادگان، مرکز مربوطه به ساری اتیک جایی که امروز دفتر مرکزی دانشگاه استانبول در آن واقع است، منتقل شده و با ایجاد یک طاق برای حفظ اسناد، کتاب‌های قدیمی و سوابق جدید در آنجا نگهداری شد. اسناد کمی از این بخش که بعداً نامش به وزارت جنگ تغییر یافت به بایگانی عثمانی منتقل شد.
باب مشیخت که حلقه چهارم را تشکیل می‌داد، با لغو خانه جنیساری (پادگان یئنی چری) به ساختمان مفتی‌گری فعلی استانبول موسوم به دروازه آقا منتقل شد و ثبت اسناد دادگاه‌های مذهبی در مناطق مختلف در سال ۱۳۱۲ (۱۸۹۴) به اینجا منتقل شد. پراکندگی بایگانی‌ها و ناکافی بودن سرداب ساخته شده در سال ۱۷۸۵ در باغچه کاخ صدر اعظم باعث شد تا یک ساختمان بایگانی جدید ساخته شود. با این وجود، به دلیل عدم ایجاد انبارهای جدید در سالهای گذشته، ابزار بایگانی مانند صندوق‌ها و کیسه‌ها در شرایط نامساعد و به شکل پراکنده حفظ شده است. کارهای حفظ اسناد و تنظیم آنها به شیوه مدرن به سال ۱۸۴۵ برمی‌گردد.
در حقیقت، با توجه به دستور صادر شده از جانب صفوت پاشا وزیر دارای، مشخص می‌شود که برخی از اسناد و کتاب‌هایی که در اندرون همایون نگهداری می‌شد به درجه نابودی رسیده و آنها یک به یک توسط مأموران منصوب از خزانه داری ملی مورد بررسی قرار گرفتند تا از این وضعیت نجات داده شوند و همچنین این اسناد و کتاب‌ها بر اساس نویسندگانشان جداسازی شده، در انبارها قرار گرفته و برخی دیگر از اسناد با این فکر که در آینده ممکن است به درد بخورند، حفظ شده‌اند. از طرف دیگر، برنامه ریزی شد تا ساختمانی برای حفظ تمامی اسناد عثمانی و ابزار جمع آوری شده بعد از این، ساخته شود. همانطور که یک دستور توسط سلطان عبدالمجید در سال ۱۸۴۶ برای ساخت یک ساختمان بایگانی به معنای مدرن آن صادر شد. در این دستور عنوان شده است که کلیه سوابق، اسناد و غیره در مورد موضوعات مهم تاکنون در باب عالی و انبارهای موجود در اطراف میدان سلطان احمد نگهداری می‌شد و این نیز باعث عدم دسترسی فوری به اسناد مورد نیاز را پدید آورده و موجبات تأخیر در انجام امور می‌شود که از این رو ساخت یک ساختمان جدید در باب عالی بجا و مفید خواهد بود. (Takvîm-i Vekāyi‘, nr. 309, 2 Safer 1262).
پس از این اقدام، ساختمانی به نام خزانه اوراق در سال ۱۸۴۷ با دستور جدیدی که در ششمین ماه انتصاب صدر اعظم مصطفی رشید پاشا صادر شد، آغاز گردید. این ساختمان که توسط معمار ایتالیایی فوساتی طراحی شده است، ۱۴۹۱ کیسه سکه طلا و ۱۹۰ قروش هزینه برداشته و در سال ۱۸۴۸ به اتمام رسید. در حالی که ساخت و ساز ساختمان در حال انجام بود، هماهنگی‌های لازم با توجه به تفاهم مدرن بایگانی با نظامنامه‌ها و هیئت‌های تعیین شده انجام شد و بعد از انجام مبلمان ساختمان، ساختمان بایگانی در سال ۱۸۵۰ به بهره برداری رسید. این ساختمان دو طبقه بوده، برای افزایش امنیت و مقابله با آتش سوزی درها و پله‌های آن از آهن ساخته شده و پنجره‌های آن نیز توسط کرکره‌های آهنی مورد حفاظت قرار گرفت. کمدهایی که مواد بایگانی در آن قرار می‌گیرند از چوب ساخته شده و جعبه‌های ذخیره سازی با توجه به ویژگی‌های سند در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف مرتب‌سازی شده‌اند. در ساختمان خزانه اوراق که هنوز هم به عنوان انبار استفاده می‌شود تا همین اواخر به همراه اسناد امور داخلی و خارجی نخست وزیری، اسناد مجلس والا و دیوان دعاوی که به آن باب عالی گفته می‌شود، نگهداری می‌شد. امروزه بیشتر اوراق به به انبارهای جدید با قفسه‌های منظمتر منتقل شده است.
مدیریت خزانه اوراق. در حالی که کارهای ساختمانی ساختمان ادامه داشت، محسن افندی مکتوب نویس نخست وزیری با عنوان مدیر خزانه اوراق به ریاست این سرداب درآمد که بعدها با توجه به اهمیت کار این عنوان به وزیر خزانه اوراق تغییر نام داد. محسن افندی با دستورالعملی که صادر کرد، شناسایی و حفظ اوراقی که از زمان تأسیس دولت تا به آن روز جمع آوری شده بود، حفظ اوراقی که در حال جداسازی بودند در داخل صندوق‌ها، نگهداری از متن‌های معاهده، خط همایون‌ها، کتاب‌های قوانین جاری، دستورها، صورتجلسه مذاکرات، کتاب‌های جشن و آیین نامه در این ساختمان تازه تأسیس را اساس کار خود قرار داد. در این دوره، قانونی با روال پیوست نگاری و شماره گذاری که در مکاتبات رسمی امروز استفاده می‌شود با ابلاغیه‌ای که به همه وزارتخانه‌ها داده شد، عملی گردید. به منظور حفظ نظم دفترها تصمیم گرفته شد که به وضوح مشخص شود که مکاتبات مربوط به کدام تاریخ، شماره و مربوط به کدام شعبه و اداره است. از طرف دیگر، تلاش شده است تا سرداب‌های اسناد دوباره مرتب گردیده و موازی با تحقیقات تاریخ در حال توسعه در کشورهای اروپایی باشد. خزانه اوراق که تا پایان امپراتوری زیرمجموعه نخست وزیری به فعالیت خود ادامه می‌داد، در سال ۱۹۲۲ توسط مجلس کبیر ملت ترکیه باردیگر تنظیم و مرتب شد. ممیزی خزانه اوراق وابسته به مدیریت معاونت ویژه نخست وزیری تأسیس شد و محمود ندیم بیگ مدیر خزانه داری اوراق به عنوان ممیز منصوب شد. علاوه بر خزانه اوراق، اوراق نخست وزیری و آرشیو شورای دولت نیز به اینجا وصل شد. این معاونت در سال ۱۹۲۷ به معاونت دفتر خزانه اوراق تغییر داده شده و تبدیل به یک اداره مستقل وابسته به مستشاری نخست وزیری شد. اگرچه این اداره در سال ۱۹۲۹ به مدیریت معاملات نخست وزیری وصل شد اما ارتباط مستقیم خود با مقام مستشاری را حفظ نمود. مطابق قانون سازمانی نخست وزیری مورخ ۲۰ مه ۱۹۳۳ و شماره ۲۱۸۷، معاونت دفتر خزانه اوراق در استانبول با دفتر اسناد در آنکارا ترکیب شده و به دفتر اسناد نخست وزیری و خزانه داری اوراق تبدیل شد. مطابق همین قانون معاون مدیر در استانبول به عنوان رئیس خزانه اوراق باقی ماند و مناسباتش با مقام مستشاری ادامه پیدا کرد. با قانون شماره ۳۱۵۴ به تاریخ ۱۹ آوریل ۱۹۳۷، خزانه اوراق از مدیریت اوراق در آنکارا جدا شده و به شکل تشکیلاتی مستقل که وابسته به مستشاری نخست وزیری است، درآمد. همچنین تعداد پرسنل تشکیلات که نام آن به مدیریت اداره بایگانی تبدیل شده بود نیز افزایش یافت. خزانه اوراق که با قانون سازمانی شماره ۴۴۴۳ به مورخه ۲۹ ژوئن ۱۹۴۳ به مقام اداره کل آرشیو نخست وزیری تحت وابستگی مستشاری رسید، در چارچوب قانون ۶۳۳۰ به مورخه ۹ مارس ۱۹۵۴ درباره تأسیس نخست وزیری، در داخل تشکیلات مرکزی نخست وزیری جای گرفت. به طور خلاصه، نام این موسسه که به آرشیو سر وکیلی نیز معروف است، در سال ۱۹۶۰ به اداره کل بایگانی نخست وزیری تغییر یافت. به منظور سازماندهی و طبقه بندی بایگانی نخست وزیری دوره جمهوریت، بخش بایگانی جمهوریت در اکتبر ۱۹۷۶ در آنکارا در سازمان مرکزی نخست وزیری تأسیس شد. با قرارنامه تاریخ ۲۸ فوریه ۱۹۸۲ به شماره ۸/۴۳۳۴ درباره سازماندهی مجدد وزارتخانه‌ها و اصول کار آنها، نام و وضعیت اداره کل بایگانی نخست وزیر تغییر کرده و به اداره بایگانی عثمانی تبدیل شد. اداره کل بایگانی دولتی در داخل تشکیلات نخست وزیری با صدور قرارنامه در حکم قانون درباره اساس تأسیس و وظایف نخست وزیری که در شماره مکرر به شماره ۱۸۴۳۵ در روزنامه رسمی به شماره ۲۰۳ مورخه ۱۸ ژوئن ۱۹۸۴ منتشر شد، تأسیس گردید. بخش‌های بایگانی عثمانی و جمهوریت تابع این اداره کل شدند. بعلاوه با قانون مورخه ۱۰ اکتبر ۱۹۸۴ به شماره ۳۰۵۶ درباره تشکیلات نخست وزیری، به یکی از واحدهای اصلی خدمات سازمان مرکزی نخست وزیری تبدیل شد. اساس بایگانی عثمانی نخست وزیری متشکل از سوابق، کتاب‌ها و اسناد دیوان همایون، باب عالی و نخست وزیری بود. در دوره جمهوریت با انتقال اوراق برخی از موسسات و وزارتخانه‌هایی که در قرن نوزدهم تأسیس شده بودند به بایگانی عثمانی نخست وزیری، گام‌های مهمی در جهت ادغام و تکمیل ابزار بایگانی برداشته شد. داخلیه، مالیه، خزانه خاصه، نافیه، اوقاف، تجارت، زراعت، وزارت معادن و جنگل، ضربخانه، اداره کل سلامت مرزها و سواحل، امنیت عمومیه و غیره در میان این‌هاست. سرانجام، اوراق وزارت خزانه داری که زیر نظر وزارت امور خارجه بود به بایگانی عثمانی نخست وزیری منتقل شد.
مطالعات طبقه بندی. مطالعات طبقه بندی در بایگانی عثمانی نخست وزیری بعد از اعلام مشروطیت دوم و به ویژه انتصاب عبدالرحمن شریف بیگ به عنوان وقایع نویس و تأسیس انجمن تاریخ عثمانی آغاز می‌شود. هیئتی که به رهبری انجمن و به ریاست علی امیری افندی تاسیس شد، مطالعات طبقه بندی خود را بین سالهای ۱۹۱۸-۱۹۲۱ ادامه داد. در این طبقه بندی موسوم به “طبقه بندی علی امیری” ، اسناد طبق ردیف و ترتیب پادشاهان تقسیم می‌شوند و اسناد متعلق به سلاطین از دوره عثمان اول تا زمان سلطنت عبدالمجید به ترتیب زمانی ذکر شده است. این طبقه بندی که ۱۸۰۷۰۰ سند در آن ثبت شده، دارای پنجاه و سه کاتالوگ است که با حروف عربی نوشته شده است. کاتالوگ‌ها و فهرست اسناد تا پایان دوره محمد چهارم با حروف لاتین تهیه شده و آماده سازی سایر موارد نیز همچنان ادامه دارد. پس از علی امیری، هیئت دومی که به ریاست ابن الامین محمود کمال تأسیس شد، از سال ۱۹۲۱ طبقه بندی اسناد را بر اساس موضوعات خود آغاز کرد. “طبقه بندی ابن الامین” تحت بیست و سه بخش اصلی جمع شده است. هر بخش موضوعی به در داخل خود از ترتیب زمانی کاملی پیروی می‌کند. در اینجا کلا ۴۷۱۲۵ عدد سند مربوط به قرون ۱۵ الی ۱۹ موجود است. اما در این طبقه بندی تعداد بسیار کمی سند مربوط به دوران پیش از این یافت می‌شود. بیشترش متعلق به قرون ۱۸ تا ۱۹ است. این طبقه بندی دارای ۲۹ جلد کاتالوگ می‌باشد که با حروف الفبای عربی نوشته شده است. فعالیت‌های طبقه بندی این هیئت به ریاست ابن الامین بعد از مدت زمان کوتاهی متوقف شد. به دلیل جنگ استقلال، انتقال پایتخت به آنکارا و کاهش علاقه به گذشته عثمانی، برای مدتی به بایگانی اهمیت لازم داده نشد. اگرچه در سالهای اول جمهوریت این اندیشه به وجود آمد که بایگانی عثمانی به آنکارا منتقل شود اما این فکر محقق نشد. در سال ۱۹۲۵ کار طبقه بندی به پرسنل بسیار محدود خزانه داری و افراد مأمور از وزارت آموزش و پرورش سپرده شد. فروش برخی اسناد در انبار مالی به بلغارستان در سال ۱۹۳۱ در نتیجه سهل انگاری و غفلت، واکنش بزرگی در مطبوعات ایجاد کرد. در مورد این موضوع به خصوص نوشته‌های معلم جودت و ابراهیم حقی قونیه‌لی، مدیران را به حرکت واداشت. با تصمیم هیئت معاونین اجرایی مورخ ۸ اکتبر ۱۹۳۲، یک کمیته طبقه بندی جدید به ریاست معلم جودت تشکیل شد. کیلیسلی معلم رفعت، برخی از کارمندان بازنشسته دولت و افرادی که به تاریخ علاقه‌مند بودند در این هیئت قرار گرفتند. به غیر از یکی دو نفر، پرسنل متخصص دیگری در بین این جمع نبود. در حالی که معلم جئودت در سال ۱۹۳۵ استعفا داد، فعالیت طبقه بندی تا سال ۱۹۳۷ ادامه پیدا کرد. در این فعالیت نیز که به “طبقه بندی جودت” نامگذاری شد، اسناد بر اساس موضوعات جداسازی شدند. این طبقه بندی شامل ۲۱۸،۸۳۳ سند در هفده فصل اصلی است. این طبقه بندی دارای یک کاتالوگ سی و چهار جلدی است که با حروف لاتین نوشته شده و فهرست آنها در حال آماده سازی است. در مورخه ۱۲ ژانویه ۱۹۳۵ قرارنامه هیئت وکلای اجرایی به شماره ۲/۱۸۴۹ در مورد ایجاد بایگانی دولتی، ساخت ساختمان‌های آن و اعزام دانشجویان به اروپا برای آموزش بایگانی منتشر شد. اما هیچ یک از این پیشنهادها محقق نشد. با این حال، برای انجام تکنیک‌های مرتب سازی بایگانی‌های مدرن، یافتن راه حل و نقشه راه برای حل مسئله بایگانی در ترکیه در تاریخ ۱۹۳۵، متخصص بایگانی مجارستانی و تاریخدان عثمانی دکتر لاجوس فکته به ترکیه دعوت شد. فکته یک سیستم طبقه بندی قابل توجه را در آرشیو نخست وزیری عثمانی و بایگانی موزه قصر توپقاپی بین سالهای ۱۹۳۶-۱۹۳۷ تحقق بخشید. اسناد طبق سیستم پروویننس (اصل و نسب) یعنی اصل حفظ و طبقه بندی وجوه به ترتیب اصلی تاریخ‌های پردازش مواد بایگانی طبقه بندی شدند که یکی از روش‌های مدرن مرتب سازی بایگانی است،.در “طبقه بندی فکته” اسناد به سه بخش اصلی باب آصفی، باب دفتری و متفرق تقسیم می‌شوند. این طبقه بندی سالهای ۷۱۶-۱۱۰۰ (۱۳۱۶-۱۶۸۹) را احاطه کرده و شامل ۴۶۴۲ سند است. یک کاتالوگ حجم زیادی وجود دارد که با حروف لاتین نوشته شده و فهرست نشده است. با این وجود بعدها اسناد موجود در این طبقه بندی به واحدهای طبقه بندی دیگر منتقل شدند. در مسیری که فکته نشان داد و طبق سیستم پروویننس یک مطالعه طبقه بندی عمده از سال ۱۹۵۶ آغاز شد. با توجه به دانش و تجربیاتی که از طریق کار متخصصانی مانند میدات سرت‌اوغلو، فاضل ایشیک اؤزلو، رقیه بولوت و مظفر اردوغان حاصل شد، کدهایی بر اساس تشکیلات دولت عثمانی ایجاد شد. در این میان از اطلاعات اوزون چارشیلی هم استفاده شد. طبقه بندی اسناد دیوان همایون، باب آصفی، اتاق اوراق باب عالی و ایالت ممتازه، طبق این سیستم جدید آغاز شده است. علاوه بر این، بایگانی ییلدیز که توسط عبدالحمید دوم تأسیس شده بود، در بخش جداگانه‌ای اداره شده و طبقه بندی بخش اعظم آن به پایان رسید. در دوران ریاست میدات سرت اوغلو (۱۹۵۳-۱۹۷۳)، برخی از ماموران بایگانی برای کارآموزی به خارج از کشور ارسال شدند. در نتیجه مطالعات طبقه بندی انجام شده در بایگانی عثمانی تا سال ۱۹۸۰، در مجموع ۲٫۵ میلیون سند طبقه بندی شد. یکی از مهم‌ترین طبقه بندی‌ها در این میان “طبقه بندی خط همایون” است که به طور کلی شامل خوشنویسی (خط همایون) از دوره سلطان محمود اول تا پایان دوره محمود دوم است. همراه با کم بودن در اینجا خط همایون‌های مربوط به قبل و بعد از این دوره هم جای گرفته‌اند. سی و یک کاتالوگ از طبقه بندی وجود دارد که از ترتیب زمانی پیروی نمی‌کنند و با حروف لاتین مخلوط تهیه شده‌اند اما فهرست‌های آنها ساخته نشده است. طبقه بندی مهم دیگر نیز “طبقه بندی اراده” است. طبقه بندی‌های اراده بین سالهای ۱۲۵۵-۱۳۰۹ (۱۸۹۱-۱۸۳۹) در پنج فصل طبقه بندی شده بودند: داخلیه، خارجیه، مجلس والا، مجلس مخصوص و شورای دولت. در این طبقه بندی که در مجموع ۱۶۱۴۵۸ سند را شامل می شود، برای هر سال یک کاتالوگ با حروف عربی تهیه شده و اسناد متعلق به هر بخش به طور جداگانه گروه بندی و ثبت شده است. بیشتر کاتالوگ‌ها به حروف لاتین ترجمه شده‌اند. طبقه بندی‌های اراده بین سال های ۱۳۱۰-۱۳۳۴ (۱۸۹۲-۱۹۱۶) نیز با توجه به وزارتخانه‌ها و دفاتر مهم دولتی تنظیم و ترتیب داده شده است. این‌ها عبارتند از سی و دو بخش شامل: تلتیفات، خارجیه، خصوصی، مالیه، عدلیه، داخلیه، عسگریه، شهره‌مانتی، اوقاف، تکاعد، مشیهات، رسومات، نافیا، سهیه، باخریه، ضبطیه، دفتر هاکانی، نظام، توپخانه، علمیه، جنگل و معدن، مجلس عمومی، مابین همایون، اوقاف همایون، تلگراف، امتیاز، معارف، جنگل، تجارت و نافعه، معارف عمومیه، عدلیه و مذاهب و حربیه
برای هرکدام کاتالوگ‌های اراده مستقل و جداگانه تنظیم شده است. برای هر سال یک کاتالوگ وجود دارد و تمام کاتالوگ ها با حروف عربی نوشته شده اند. از میان این‌ها ۲۱ کاتالوگ نیز تا سال ۱۳۲۷ به حروف جدید ترجمه شده است. در سال ۱۹۱۶ با کنار گذاشتن ترتیب اراده طبق روش فوق، “سیستم پرونده” پذیرفته شد. اراده‌ها نه براساس حلقه‌هایی که به آن تعلق دارند، بلکه براساس مسائل و موضوعاتی که در آنها قرار دارد، دسته بندی می‌شوند. هشت گروه اصلی با انطباق به این سیستم تا پایان امپراتوری تشکیل شد. اگرچه این سیستم از سال ۱۹۱۶ آغاز به کار کرد اما برخی از اراده‌های قبلی که از نظر موضوعات مهم هستند، در این پرونده‌ها قرار گرفتند. کاتالوگ‌ها برای هر موضوع به صورت سالی با حروف عربی مرتب می‌شوند و فهرست ندارند. علاوه بر این اراده‌هایی که تحت تنظیمات حاصل شده‌اند با جداسازی، گروه‌بندی اراده‌ای مربوط به مسائل مصر، کرت، یونان، بلغار و سیسام ترتیب داده شده است. کاتالوگ‌های هر یک با حروف عربی وجود دارد. مصر چهار و بقیه هر کدام یک کاتالوگ دارند. به جز چهار گروه فوق، اراده‌های موجود بعد از تنظیم تا سال ۱۲۶۴ (۱۸۴۷) جداسازی شده و مهم‌ترین موارد از هم جدا شده و گروه “اراده‌های مسائل مهمه” در دو سری ایجاد شده است. یکی از طبقه بندی‌های مهم در بایگانی عثمانی نخست وزیری “طبقه بندی ییلدیز” است. این طبقه بندی که به “بایگانی یلدیز” نیز معروف است، شامل دفاتر و اسنادی است که در دوره سلطنت سلطان عبدالحمید دوم (۱۸۷۶-۱۹۰۹) در کاخ یلدیز جمع آوری شده است. این مطالب که پس از خلع عبدالحمید دوم به وزارت جنگ آورده شده و توسط کمیسیون تدقیق اوراق که تحت ریاست علی غالب بیگ تشکیل شده بود، مورد بررسی قرار گرفت. این کتاب‌ها و آلبوم‌ها ابتدا به وزارت آموزش و پرورش و سپس به کتابخانه دانشگاه استانبول منتقل شدند. بیشتر مجلات سوزانده شدند و تعداد بسیار کمی از آنها به همراه سایر اسناد رسمی و خصوصی به خزانه اوراق ارسال شدند. اوراق یلدیز ابتدا توسط هیئتی که با تصمیم مجمع وکلا به ریاست ابن الامین محمود کمال تأسیس گردیده بود، طبقه بندی شد. اسناد سپس بر اساس ماهیت و تاریخ توسط هیئت‌های مختلف طبقه بندی شدند. این بایگانی از شش بخش اصلی تشکیل شده است. بخش اصلی اسناد یلدیز که در دسترس محققان است به چهل گروه اصلی تقسیم شده است. در این قسمت ۱۴۱ کارتن وجود داشته و یک کاتالوگ با حروف لاتین نوشته شده است. چهارده کاتالوگ بخش تخصصی معروضات یلدوز، سه بخش خدمات رسمی نخست وزیری و یازده کاتالوگ گروه متنوع معروضات که طبقه بندی آن در پنج بخش دیگر تکمیل شده است، برای تحقیق ارائه شد. علاوه بر این، طبقه بندی بخش اسناد پراکنده یلدیز در محیط رایانه به پایان رسیده است. مقالات یلدیز کامل پاشا همچنین در دو کاتالوگ برای تحقیق باز شده است. از طرف دیگر، طبقه بندی کتاب‌های رمز یلدیز ادامه دارد. طبقه بندی‌های متشکل از دفاتر نیز در بایگانی‌های عثمانی نخست وزیری جایگاه مهمی دارند. “طبقه بندی کامل کپجی” که توسط تیمی به ریاست کامل کپجی، یکی از مسئولان بایگانی ایجاد شده است، بیشتر از دفاتر مربوط به نوشته‌های وزارت مالیه است. همچنین، این طبقه بندی شامل دفاتر مربوط به نوشته‌های دیوان همایون و باب آصفی نیز می‌باشد. طبقه بندی کتاب ها با در نظر گرفتن مواردی که به آن تعلق دارند، انجام پذیرفته است. در اینجا، کتاب‌های متعلق به اقلام باب دفتری بیشتر هستند و به شماره عمومی ۷۵۰۰ ختم می شوند. یک کاتالوگ تک جلدی وجود دارد که با حروف لاتین نوشته شده است. نام، اعداد خاص و عمومی و سالهای این دفاتر بر اساس نوشته‌ها نشان داده شده است. در بایگانی عثمانی، کتاب‌های متعلق به اقلام مختلف مالی و همچنین تخصیص زمین، قصر ، موجبات یئنی چری و … که شامل دفاتر دیگر نیز هستن، طبقه بندی ۲۳،۸۱۱ کتاب که از جمله برخی از آنها از مالیه گرفته شده، نیز بسیار مهم است. این دفاتر که “طبقه بندی دفترچه‌های گرفته شده از مالیه” نامیده می‌شوند، از زمان سلطان فاتح محمد آغاز شده و تا قرن بیستم ادامه داشته است. ۲۵ کاتالوگ از این مجموعه که قبلاً به زبان عثمانی طبقه بندی شده و برای تحقیق باز شده بودند، با حروف جدید تهیه شده‌اند. بعلاوه، حدود بیست بنیاد در بین مطالب بایگانی مانند دفترها، اسناد و کتاب‌هایی که از مالیه در سال ۱۹۴۵ برگرفته شده، پدید آمده است. همانطور که این بنیادها تحت نام “وقفیه‌های برگرفته شده از مالیه” طبقه بندی شده‌اند، همچنین اسنادی تحت عنوان “طبقه بندی اسناد برگرفته شده از مالیه” مرتب و تنظیم شده است. اسناد منتقل شده از اداره ملی املاک و مستغلات هم در سال ۱۹۴۱ تحت عنوان “طبقه بندی دفاتر و اسناد برگرفته از املاک و مستغلات ملی” طبقه بندی شده است. این‌ها سی و شش عدد بوده و سیزده عدد از آنها دفتر می‌باشد. نام آن هم به عنوان “دفاتر املاک ملی” یاد می‌شود. صندوق بسیار ارزشمند دیگر از نظر شناخت مقامات دولت عثمانی در قرن نوزدهم “طبقه بندی دفترهای یادداشت شناسنامه عمومی” است. زندگینامه ۹۲٫۱۳۷ کارمند دولت در این طبقه بندی موجود است که شامل ۱۹۶ دفتر می‌باشد. فهرست‌های الفبایی با توجه به نام افراد در هفده جلد بزرگ ساخته شده است. از سوی دیگر، سوابق کارمندان خزانه خاصه از یازده کتاب به نام “ثبت و شناسایی مقامات و کارمندان خزانه خاصه و طبقه بندی دفاتر حقوق” تشکیل شده است. با توجه به نام‌ها فهرست شده است. جدا از این، نقشه‌های جغرافیایی، پلان‌ها، پروژه‌ها و طرح‌ها طبقه بندی شده و دو کاتالوگ جداگانه تهیه شده است. سری دفاتری که در بایگانی‌های عثمانی نخست وزیری موجود بوده و برای محققان نیز باز است، متعلق به امانت‌های دفترخانه با نوشته‌های مختلف دیوان همایون، باب آسافی، باب دفتری و باب عالی است. اگرچه این دفترها گروه طبقه بندی خاصی ندارند اما متناسب با نوشته یا منبعی که ایجاد کرده‌اند، یک سری را تشکیل می دهند. در واقع می‌توان دفترهای متعلق به این سه منبع اصلی را در طبقه بندی های توضیح داده شده در بالا یافت. منبع مهم برای تعیین سری دفترها، دفترهای سرداب است. این دو دفتر به نوعی دفترهای سوابق، رپرتوار و شناسنامه هستند. از این تعداد، کتاب سرداب شماره ۱ در سال ۱۲۸۷ (۱۸۷۰) توسط حسن زیور افندی مدیر مالی بیلیکچی به صورت تمیز کار شده و بعداً موارد اضافی دیگری نیز ایجاد شده است. این یک جلد ۳۴۸ صفحه‌ای است. کتاب سرداب شماره ۲ بعداً نوشته شد. ۲۳۵ صفحه دارد و فقط ۴۸ صفحه نوشته شده است. در میان دفاتر مربوط به دیوان همایون در مجموعه دفترهایی که در داخل این دو دفتر سرداب قرار گرفته‌اند، مهم‌ترین آنها، سری دفاتر مهمه می‌باشد که متشکل از ۲۶۳ دفتر می‌باشد. یکی از طبقه بندی‌های مهم بایگانی عثمانی نخست وزیری، سری دفترهای ثبت – تحریر متعلق به دفترخانه است. کاتالوگ‌های منتظم آنها با حروف لاتین ساخته شده است (به دفترهای TAPU TAHRİR مراجعه کنید).
کارهای طبقه بندی در بایگانی های عثمانی نخست وزیری پس از ۱۹۸۰ دوباره احیا شد. با “آرشیو و صفحه اسناد” اداره بنیادهای استانبول در تاریخ ۳۰ مارس ۱۹۸۵ و “سمپوزیوم بایگانی های عثمانی و عثمانی شناسی” که توسط بنیاد روابط فرهنگی ترکی-عربی در ۱۷ تا ۱۹ مه ۱۹۸۵ برگزار شد، موضوع بایگانی دوباره مطرح شد. به ویژه نخست وزیر وقت شخصاً در این سمپوزیوم شرکت کرده و می‌گوید که آنها به عنوان یک مسئله دولتی با موضوع بایگانی سروکار دارند که این نیز تحولات جدیدی را فراهم می‌کند. متعاقباً صندوقی با امکانات گسترده تأسیس شد. امکانات زیادی در اختیار بایگانی عثمانی در حوزه ساختمان، پرسنل، ابزار و تجهیزات قرار گرفت. با سیاست دستمزد بالا تعداد پرسنل افزایش یافته و مطالعات طبقه بندی تسریع شد و بنابراین طبقه بندی بسیاری از اسناد تکمیل شده و در دسترس محققان قرار گرفت. در نتیجه این امکانات، کاتالوگ‌ها به ترتیب زیر بین سالهای ۱۴۵۸ و ۱۸۳۸ طبقه بندی شد: ۳۹ کاتالوگ برای دفاتر مرکزی، ۲۶ کاتالوگ برای دفاتر وزارت مالیه و ۱ کاتالوگ برای هر کدام از این موارد: بازرسی روملی، مجلس والا، وزارت بهداشت (سهیه)، وزارت ضربخانه، نوشته آمِدی، باب سرعسگری و دفاتر وزارت خزانه خاصه
علاوه بر این ، اسناد متعلق به باب آصفی، بازرسی روملی، نوشته ایالات ممتاز، یلدوز و اداره عمومیه وزارت امور داخلی در بخش‌های سیاسی و حقوقی برای تحقیق در هشتاد و پنج کاتالوگ ارائه شد. همچنین، مطالعات طبقه بندی مربوط به نخست وزیری که نوشته‌های مختلف وزارت امور داخلی و خارج هستند، ادامه دارد. این آخرین مطالعات طبقه بندی مطابق با اصول بایگانی مدرن در محیط رایانه انجام می شود.
هم اکنون آرشیو دولتی ترکیه ذیل مجموعه ریاست جمهوری قرار دارد.
در همین باره بخوانید:
نخستین کانون عثمانی‌پژوهی در ترکیه: انجمن تاریخ عثمانی
قاضی‌عسکر، حلقه وصل حاکمیت، علما و نظامیان
زندگی یهودیان در عثمانی
نویسنده: نجاتی آکتاش، یوسف حلاج اوغلو
دایره المعارف اسلامی
منابع:
BA, MD, nr. 144, s. 3; nr. 166, s. 2; nr. 183, s. 4, hk. 11.
BA, İrade-Maliye, nr. 17, y. 1317.
Kānunnâme, Âtıf Efendi Ktp., nr. 1734, vr. 12a.
Takvîm-i Vekāyi‘, nr. 309 (2.2.1262).
Abdurrahman Şeref, “Evrâk-ı Atîka ve Vesâik-i Târihiyemiz”, TOEM, I (1326), s. 9-19.
Osman Nuri Ergin, Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul 1937, s. 106-209.
Midhat Sertoğlu, Muhteva Bakımından Başvekâlet Arşivi, Ankara 1955.
a.mlf., “Diplomatik Bilgisi Bakımından Başvekâlet Arşivi”, TTK Bildiriler V (1960), s. 355-364.
a.mlf., “Arşiv: İstanbul’da Bulunan Evrak Hazinesi”, İst.A, II, 1064-1066.
Paul Dumont, “Les Archives Ottomanes en Turquie”, Les Arabes Par Leurs Archives (XVe-XXe siècle), Paris 1976, s. 229-243.
Atillâ Çetin, Başbakanlık Arşivi Kılavuzu, İstanbul 1979.
a.mlf., “Les Archives de Turquie, Aperçu Historique et Perspectives”, Travaux et Recherches en Turquie 1983, Collection Turcica IV, Paris 1983, s. 161-178.
a.mlf., “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti’nin, Osmanlı Devleti Arşivi ve Mülga Sadâret Evrâkının Muhâfazası Hakkında Aldığı Kararlara Âit Ba’zı Belgeler”, TED, sy. 12 (1982), s. 593-610.
a.mlf., “Les Archives de la Présidence du Conseil (Başbakanlık Arşivi) à Istanbul”, Études Médiévales et Patrimoine Turc, Paris 1983, s. 27-54.
a.mlf., “Yıldız Arşivi’ne Dâir”, TD, sy. 32 (1979), s. 563-586.
a.mlf., “Başbakanlık Arşivi”, TDA, I/4 (1980), s. 68-89.
a.mlf., “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Arşivlerimize Ait Belgeler”, a.e., sy. 47 (1987), s. 85-109.
İsmet Binark, Arşiv ve Arşivcilik Bilgileri, Ankara 1980, s. 29-30.
a.mlf., “Bizde Devlet Arşivi Konusu”, TKDB, XXX/2 (1981), s. 57-66.
a.mlf. – Necati Aktaş, el-Arşîfü’l-ʿOs̱mânî, Amman 1406/1986.
Paul Wittek, “Les archives de Turquie”, Byzantion, XIII, Bruxelles 1938, s. 691-699.
Bernard Lewis, “The Ottoman Archives as a Source for the History of the Arab Lands”, JRAS (۱۹۵۱), s. 139-155.
İ. Hakkı Konyalı, “Türk Hazine-i Evrakı”, Tarih Hazinesi, sy. 4, İstanbul 1951, s. 175-178.
a.mlf., “Türk Arşivi”, a.e., sy. 5 (1951), s. 234-238.
Salahaddin Elker, “Mustafa Reşid Paşa ve Türk Arşivciliği”, TTK Tebliğler IV (۱۹۵۲), s. 182-189.
Lajos Fekete, “Über Archivali en und Archivwesen in der Turkei”, Act.Dr. Hung., III, Wien 1953, s. 179-206.
Muzaffer Erdoğan, “Osmanlı Mimari Tarihinin Arşiv Kaynakları”, TD, III/5-6 (1953), s. 95-122.
a.mlf., “Osmanlı Mimarisi Tarihinin Otantik Yazma Kaynakları”, VD, VI (1965), s. 111-136.
Cevdet Türkay, “Osmanlı İmparatorluğunda Arşiv”, BTTD, II/7 (1968), s. 44-47.
Nejat Göyünç, “XV. Yüzyılda Ruûs ve Önemi”, TD, XVII/22 (1968), s. 17-34.
Raoul Gueze, “Il Başvekalet Arşivi in Istanbul”, Rassegna Degli archivi di Stato, sy. 28, Roma 1968, s. 598-622.
Stanford J. Shaw, “The Yıldız Palace Archives of Abdulhamid II”, Ar.Ott., III (1971), s. 212-237.
Eşref Eşrefoğlu, “Bâb-ı Âlî Evrak Odası Sadâret Evrakı ve Provenance Sisteminin Uygulanması”, TED, sy. 7-8 (1977), s. 225-232.
a.mlf., “Mümtâze Kalemi ve Bulgaristan Belgeleri”, GDAAD, sy. 6-7 (1978), s. 189-203.
Rahim Erişti, “Devlet Arşivlerinde Yeni Bir Dönem”, TKDB, XXXIV (1985), s. 30-32.
Osmanlı Arşivi Bülteni, I, İstanbul 1990.
B. Lewis, “Başvekalet Arşivi”, EI۲ (İng.), I, 1089-1091.
