مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: شناخته شده ترین و جامعترین تاریخ عثمانی در ایران دوره ۵ جلدی تاریخ عثمانی اسماعیل حقی اوزون‌چارشیلی است. در این نوشته به زندگی و آثار علمی او خواهیم پرداخت.
اسماعیل حقی اوزون‌چارشیلی در ۲۳ آگوست ۱۸۸۸ در منطقه ایوب استانبول به دنیا آمد. پدر وی محمد لطیف افندی و مادرش راتبه خانم است. وی تحصیلات ابتدایی خود را در همان منطقه گذراند. سپس وارد مدرسه نظامی سوغوک‌چشمجه شده و دو سال بعد از آن نیز به مدرسه متوسطه مرکزی بایزید منتقل شد. در سال ۱۹۰۴ رشدیه را به پایان رسانده و در مدرسه اعدادی مرجان ثبت نام کرد. طبق گفته خودش، علاقه او به دروس تاریخ و جغرافیا از همین زمان آغاز شد. وی بعد از گرفتن مدرک پایان اعدادی در سال ۱۹۱۰ در رشته ادبیات دارالفنون استانبول شروع به تحصیلات عالی کرد. در دارالفنون از اساتیدی مانند احمد مدحت افندی، عبدالرحمان شرف، علی اکرم، محمد عاکف، اسماعیل حقی ازمیرلی ، حسین دانش، احمد حلمی شاه بندرزاده، حمدالله صبحی دانش آموخت. بعد از فارغ التحصیلی در سال ۱۹۱۲ از دارالفنون، در دبیرستان کوتاهیه جایی که برای اولین بار به آنجا منصوب شده بود به مدت ۸ سال به عنوان معلم تاریخ و جغرافیا شروع به فعالیت کرد. در طول مدتی که آنجا بود، در مورد تاریخ کوتاهیه تحقیق کرده و منابعی نیز جمع آوری کرد. تحقیقاتی که انجام داده بود بعداً توسط وزارت معارف منتشر شده (استانبول ۱۹۳۲) و توسط شورای کوتاهیه به او شهروندی افتخاری کوتاهیه داده شد. در تاریخ فوریه-سپتامبر ۱۹۲۲ به عنوان معلم تاریخ در دبیرستان قسطمونی فعالیت کرد. مقالاتی در حوزه تاریخ در روزنامه آچیق‌سوز نوشته و هنگامی که اسماعیل حبیب بیگ در آنجا حضور نداشت، سردبیری روزنامه را بر عهده گرفت. بین نوامبر ۱۹۲۲ و اکتبر ۱۹۲۵، وی ضمن انجام وظایف خود به عنوان مدیر دبیرستان کارسی (Karesi) و اداره معارف کارسی، آثار خود به نام سالنامه دبیرستان کارسی، تاریخ استان کارسی و مشاهیر کارسی را منتشر کرد (استانبول ۱۳۴۱).
زندگی مطبوعاتی وی که با مقالات روزنامه‌ای که هر یک تحقیق کوتاهی در مورد تاریخ و چهره‌های محلی بودند، آغاز شده و با کار بر روی کتیبه‌های شهرهای کوتاهیه، قسطمونی، سیواس، بالکسیر جاهایی از آناتولی که در آنها خدمت می‌کرد، ادامه یافت. وی کتیبه‌های آناتولی را در دو جلد بزرگ در سال‌های ۱۹۲۷ و ۱۹۲۹ منتشر کرد. وی مدتی به عنوان بازرس کل وزارت معارف مشغول به کار شده و اولین مدیریت اداره تدریسات عمومی را به انجام رساند. از ۹ نوامبر ۱۹۲۷ تا ۱۹۵۰ به مدت بیست و سه سال به صورت مداوم نماینده مردم بالیکسیر در مجلس شد. در طول این وظیفه نیز همزمان مدرس رشته تاریخ در دانشگاه استانبول شد. این دوره پربارترین سال‌های او در مورد نشر آثارش در ارتباط با تاریخ و تشکیلات عثمانی را تشکیل می‌دهد. پس از اصلاحات دانشگاهی در سال ۱۹۳۳ به تدریس تاریخ امپراتوری عثمانی در دانشکده ادبیات از زمان سلجوقیان آناتولی و قبیله‌های ترکی آناتولی تا دوره سلطان سلیمان ادامه داد. بعد از افتتاح دانشکده زبان و تاریخ – جغرافیا دانشگاه آنکارا وی دو هفته در استانبول و دو هفته در آنکارا تدریس می‌کرد. او خارج از ساعت کلاس در استانبول در بایگانی نخست وزیری فعالیت می‌کرد. این فعالیتش نیز تا اواسط سال ۱۹۳۹ ادامه یافت. بعد از مرگ آتاترک و در دوره ریاست حسن عالی یوجل به وزارت معارف، در پی پیشنهاد انتخاب یکی از دو شغل نمایندگی مجلس یا مدرس بودن، وی به همراه محمد فوآد کوپرولو و شمس الدین گون‌آلتای از فعالیت در حوزه تدریس جدا شد. بعد از سال ۱۹۵۰ بار دیگر به دانشگاه بازگشت. وی چهار ساعت در هفته تحت عنوان “کنفرانس دهنده” و به عنوان عضو هیئت علمی دانشکده تاریخ قرون وسطی درباره تاریخ عثمانی و قبیله‌های آناتولی تدریس می‌کرد. در این میان، انتصاب خلیل دمیرچی اوغلو یکی از اساتید تاریخ باستان دانشکده زبان و تاریخ – جغرافیا آنکارا به ریاست اداره کل بایگانی نخست وزیری، مطالعات بایگانی را مختل کرد. موقعیت ممتاز وی در اینجا خاتمه یافته و تعداد اسنادی که به وی نشان داده می‌شد، کاهش یافت. به همین دلیل، تحقیقاتش را به بایگانی کاخ توپقاپی منتقل کرده و فعالیت‌های تحقیقاتی خود را تا پایان زندگی در همینجا ادامه داد. وی همچنین رهبری هیئت کوچکی را که اسناد را طبقه بندی می‌کرد، بر عهده داشت. به هنگام تأسیس “بنیاد تاریخ ترکیه” عضویت وی در این نهاد که از سال ۱۹۳۱ آغاز شده بود، برای چهل و شش سال بدون وقفه تا زمان مرگش ادامه یافت. در این دوره، هم کتاب‌ها و هم تک نگاری‌های انفرادی وی توسط این نهاد منتشر شد. وی نوزده کتاب و بیش از نود مقاله در قسمت “بللتن” به معنی “آشکار کننده” نهاد مذکور منتشر کرد. زندگی نشریاتی اوزون‌چارشیلی تقریباً با نهاد تاریخی ترکیه مترادف شد. وی در ۱۰ اکتبر ۱۹۷۷ درگذشت و در مزار شهدای ادیرنه کاپی به خاک سپرده شد.
آثار وی
کتاب‌ها و مقالاتی که اسماعیل حقی اوزون‌چارشیلی در سایه استعداد قوی و کافی و همچنین فعالیت‌های منظمش نوشته بود، کمک شایانی به تاریخ عثمانی کرد. به ویژه تلاش وی برای نوشتن تاریخ عام عثمانی و همچنین احاطه وی بر حوزه تاریخ تشکیلاتی عثمانی علاوه بر حوزه سیاسی آن، جایگاه فوق العاده دیگری به او بخشید. دو اثری که وی به عنوان مقدمه‌ای بر تاریخ عثمانی در اواخر دهه ۱۹۳۰ آماده کرده از نظر رویکردی بسیار مهم است. این آثار وی با نام‌های قبیله‌های آناتولی و آق قویونلو، دولت قارا قویونلو (آنکارا ۱۹۳۷) و مدخلی بر تشکیلات دولت عثمانی (آنکارا ۱۹۴۱) هستند که وی آنها را بر اساس منابع اصلی نوشته و منبعی غیرقابل چشمپوشی ارائه داده است. به ویژه کتاب “مدخلی بر تشکیلات دولت عثمانی” که اصطلاحا به آن “مدخل” گفته می‌شود با منابع غنی عربی و فارسی توجه را به خود جلب می‌کند. به خصوص، وی در تهیه کتاب و استفاده از منابع از اسماعیل صائب سنجر مدیر کتابخانه بایزید استفاده گسترده‌ای کرده است. این آثارش را در ارتباط با تاریخ تشکیلاتی عثمانی به صورت مجموعه‌وار دنبال کرده است. آثاری به نام‌های انجمن‌های قاپی قلعه از تشکیلات دولت عثمانی در ۱۹۴۳ (۱ و ۲)، تشکیلات کاخ دولت عثمانی در ۱۹۴۵، تشکیلات مرکزی و دریایی دولت عثمانی در ۱۹۴۸، تشکیلات علمیه دولت عثمانی در ۱۹۶۵ را با اطلاعات عالی و پاورقی‌های غنی منتشر کرده است که این کتاب‌ها در حوزه تاریخ عثمانی به کتب اساسی و ضروری تبدیل شده‌اند.
به هنگام ارزیابی آثار مربوط به تاریخ تشکیلات عثمانی از منظر محتوا، سه ویژگی عمده و مشترک پدیدار می‌شود. اولین مورد مطالعه در مورد ساختار، واحدها و نوشته‌های تشکیلات دولتی عثمانی و ایجاد زیرساختی برای مطالعات بعدی است. ویژگی دوم این است که به تشریفات و پروتکل دولتی که به موازات ظهور امپراتوری عثمانی ایجاد شده بود، به صورت گسترده پرداخته است. مورد سوم نیز نمونه‌هایی از برنامه ارائه شده در پاورقی‌ها، منابع بایگانی توصیف کننده عملکرد یا سوء عملکرد نهادها و اطلاعات منتقل شده از وقایع‌نامه‌ها است. در آثار اوزون چارشیلی با بررسی اتفاقات سیاسی-اداری و همچنین ارزیابی شخصیت‌هایی که در این رویدادها نقش داشته‌اند به بهترین وجه ممکن میتوان تاریخ تشکیلات عثمانی را درک کرد. این آثار به رغم بی‌توجهی به چارچوب نظری مقایسه‌ای، در کنار ویژگی آموزشی از منظر به نمایش گذاشتن مطالب خام آثاری قابل توجه هستند.
مشهورترین و محبوب‌ترین اثر اوزون چارشیلی مجموعه تاریخ عثمانی است. این مجموعه که به عنوان بخشی از پروژه بزرگ نوشتن تاریخ جهان در “بنیاد تاریخ ترکیه” نوشته شده است، دوره تأسیس امپراتوری عثمانی تا پایان قرن هجدهم میلادی را پوشش می دهد. اوزون چارشیلی کار خود را در شش جلد بزرگ که هر یک از دو جلد سوم و چهارم از دو قسمت تشکیل شده است، به پایان رساند. در این فعالیت‌های فرهنگی که امروزه ویژگی آثار و کتب کامل تاریخ سیاسی و نظامی عثمانی را داراست، باز هم از اسناد بایگانی و وقایع‌نامه‌ها استفاده شده و بعضی مواقع نیز از منابع اروپایی استفاده گردیده است. روایت تاریخ سیاسی – نظامی تحت تأثیر تشکیلات عثمانی، زندگی علمی و هنری و زندگینامهها غنی شده است. همچنین، بر روابط عثمانی با مسلمانان و به ویژه کشورهای اروپایی بر حسب قرون مختلف پرداخته شده است. زندگینامهها نیز جدا از سلاطین شامل بیوگرافی وزیر اعظم و شیخ الاسلام‌ها می‌باشد که به شکل موضوعات مستقل قید می‌شوند. در مقدمه اولین کتاب از مجموعه‌ای که خلیل اینالجیق آن را در گروه تاریخ عامه‌پسند ارزیابی کرده و همچنین قابل مشاهده است که این کتاب از کتاب تاریخ عثمانی هامر نیز بسیار بهره برده است، اوزون چارشیلی سعی داشته بدون تسلیم شدن به احساسات و تعصبات با دید منصفانه و بی‌طرفی به بررسی منابع در دسترسش اقدام کند. او به موقع شرح طرز جریان یافتن اتفاقات و نتیجه‌گیری از آنها در پی جدا نشدن از حقیقت بوده است که این نیز برخی از نشانه‌های رویکرد او به تاریخ را به نمایش می‌گذارد. علاوه بر این، او واکنش خود را در برابر آثاری که با سوگیری و کینه‌توزی از تاریخ عثمانی در تاریخ نگاری غربی نوشته شده و تاویلاتی ناعادلانه از تاریخ دارند، بیان می‌کند. جلد اول این اثر در سال ۱۹۴۷ در آنکارا منتشر شد که شامل دوره تأسیس امپراتوری عثمانی متشکل از سلجوقیان و قبایل ترکی آناتولی تا زمان فتح استانبول می‌باشد. اوزون چارشیلی اطلاعات جدیدی را به نسخه‌های بعدی این جلد اضافه کرد. جلد دوم تاریخ مربوط به دوره فتح استانبول تا مرگ سلطان سلیمان (آنکارا ۱۹۴۹)، جلد سوم از آغاز سلطنت سلطان سلیم دوم تا پیمان کارلوفچا (آنکارا ۱۹۵۱)، جلد چهارم نیز از پیمان کارلوفچا تا اواخر قرن هجدهم را پوشش می‌دهند. تاریخ عثمانی به زبان فارسی نیز ترجمه شده است (۱-۲، تهران ۱۳۷۰ ه.ش).
انتقادات مختلفی به کتاب‌های اوزون‌چارشیلی در خصوص تاریخ سیاسی و به ویژه تشکیلاتی عثمانی وارد شده است. اگرچه عنوان شده است که وی به هنگام شرح تاریخ نهادهای عثمانی آنها را تعمیم داده، تاریخ اجتماعی و اقتصادی را نادیده گرفته، اساساً وقایع‌نامه‌ها و گروه خاصی از منابع را که در بایگانی نخست وزیری هستند، مورد استفاده قرار داده و برای مثال از اسناد شرعیه، دفاتر تحریر و اسناد موجود در اداره کل بنیادها بهره‌ای نبرده، از ادبیات غربی یا حتی تحقیقات جدید پیروی نکرده اما با توجه به دوره تألیف این آثار، انتقادات وارد شده بر وی را میتوان بی‌معنی دانست.
در همین باره بخوانید:
ایرج نوبخت؛ مترجم تاریخ عثمانی اوزون‌چارشلی درگذشت
دانلود کتاب “تاریخ ترکیه” ترجمه سعید نفیسی
کتاب مرجع “جای‌نام های عثمانی” + دانلود
طغیان ارامنه؛ کتابی دست اول در شناخت تحولات ارمنی عثمانی
تاریخچه استان کارسی (استانبول ۱۳۴۱)، مشاهیر کارسی: ادیب و شعرای، فصل رجال دولت (استانبول ۱۳۴۱)، شهر سیواس از بررسی‌های تاریخ ترکی آناتولی (استانبول ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸ به همراه رضوان نافذ [ادگوئر]، کتیبه‌ها (۱-۲، استانبول ۱۹۲۷-۱۹۲۹)، شهر کوتاهیه (استانبول ۱۹۳۲)، قبیله‌های آناتولی و دولت‌های آق قویونلو و قارا قویونلو (آنکارا ۱۹۳۷)، اسماعیل تیرسینیکلی از عیان مشهور روملی، سلیمان آقالار ییللیک اوغلو و مصطفی پاشا علمدار (استانبول ۱۹۴۲)، اسنادی در مورد بازداشت مدحت پاشا و رشدی پاشا (آنکارا ۱۹۴۶)، مدحت پاشا و محکومان طائف (آنکارا ۱۹۵۰، ۱۹۸۵)، مدحت پاشا و دادگاه ییلدیز (آنکارا ۱۹۶۷)، امرای مکه مکرمه (آنکارا ۱۹۷۲، ۱۹۸۴)، خانواده وزیر چاندارلی (آنکارا ۱۹۷۴، ۱۹۸۶).
علاوه بر این‌ها، وی مقالاتی نیز دارد که برخی از آنها در حجم کتاب هستند: “صدر اعظم خلیل حمید پاشا” (۱۹۳۶)، “وزیر حقی محمد پاشا ۱۷۴۷-۱۸۱۱ (۱۹۳۶-۱۹۳۹)، “تاریخ حکمرانی غازی اورهان بیگ و اولین سکه وی” (۱۹۴۵)، “تصحیح برخی اشتباهات مربوط به دوره اول تاریخ عثمانی” (۱۹۵۷)، “پنج سند اصلی مربوط به جم سلطان” (۱۹۶۰)، “سلطان کرکوت از پسران بایزید دوم” (۱۹۶۶)، “مرگ سلطان فاتح محمد” (۱۹۷۰، ۱۹۷۵)، “شاهزادگان عثمانی که پرچمدار شدند” (۱۹۷۵).
مقالات بیوگرافی وی که در مجلات مختلف منتشر شده بود گرد هم آورده شده و دوباره منتشر شدند (پرتره‌هایی از تاریخ عثمانی: مقالات ویژه ۱، استانبول ۲۰۱۰).
نویسنده: محمد ایپشیرلی
دانلود جلد اول:
دانلود جلد دوم:
دانلود جلد سوم:
دانلود جلد چهارم:
دانلود جلد پنجم:
