مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: انجمن تاریخ عثمانی با هدف پژوهش علمی در حوزه تاریخ امپراتوری عثمانی در سال ۱۹۰۹ تشکیل شد.
این انجمن در دوران مشروطیت دوم به منظور شعور آگاهی ملی به مردم مطابق با تفاهم سیاسی جدید و ایجاد عشق به وطن ایجاد شده است. با همین هدف ابتدا کمیته تاریخ عثمانی برای نوشتن یک تاریخ “کامل” برای عثمانی تأسیس شد و سپس شورای تاریخ عثمانی با پیشنهاد صدراعظم حسین حیلمی پاشا و دستور سلطان محمد رشاد در ۱۴ تحریم ۱۳۲۵ (۲۷ نوامبر ۱۹۰۹) تشکیل شد. هدف، تشکیلات، وظایف و اعضای شورا در اساسنامه تهیه شده توسط نجیب عاصم ذکر شده است. در اینجا بیان شده است که تاریخ عثمانی مطابق با استانداردهای علمی هنوز نگاشته نشده، تاریخ وقایع نگاری و سایر تاریخ‌های خاص در ماهیت سالنامه است و تاریخ‌های مختصر فعلی ماهیت ذهنی دارند. همچنین اهداف آموزش اطلاعات و بینش تاریخی و عشق به وطن نیز در اساسنامه این انجمن ذکر شده است. ضرورت یادگیری تاریخ به منظور گردهم آوردن عناصر تشکیل دهنده امپراتوری پیرامون همان هدف و با همان وطن پرستی مورد تأکید قرار گرفته و اشاره شده است که در این موضوع به جامعه علمی نیازمندیم. انجمن که اولین فعالیت‌های خود را در اتاق وقایع نویس عبدالرحمان شرف بیگ در بابعالی شروع کرده بود، به نوشتن تاریخ عثمانی پرداخت. کتاب تاریخی که تمامی مصارف آن شخصا توسط سلطان محمد رشاد پرداخت می‌شد بعد از تقسیم مسئولیت‌ها، تصمیم بر این شد که اولین جلد خود را با پرداختن به مهاجرت عثمانی‌ها به آناتولی، پیدایش دولت و همچنین ارائه اطلاعاتی در خصوص بیزانس‌ها و سلجوقیان آغاز کند.
با توجه به اساسنامه، انجمن تاریخ عثمانی متشکل از یک رئیس و ۱۲ متخصص بود که اعضای انجمن در ابتدا توسط حکومت منصوب شده و بعدها بر حسب نیاز جذب عضو صورت می‌گرفت. پیش بینی می‌شد علاوه بر این اعضاء، یک عضو افتخاری از خاندان عثمانی و همچنین دستیار و خبرنگار انتخاب شود. تصمیم بر این شد که انجمن هر هفته یک جلسه معمولی و یک جلسه فوق العاده داشته باشد. یک کتابخانه برای انجمن تأسیس و با کتاب‌ها و اسنادی که از طرق مختلف به دست می‌آمد، غنی شد. هیئت اجرایی کمیته متشکل از سه عضو وظیفه نظارت بر چاپ کتاب و همچنین امور اداری و مالی را بر عهده داشت. اعضاء و رئیس انجمن نباید حقوقی دریافت می‌کردند. منابع دیگر درآمد انجمن که سالانه ۱۰ هزار قروش از خزانه خصوصی سلطان تخصیص می‌یافت، متشکل از مبلغی بود که از فروش کتاب و کمک‌های مالی حاصل می‌شد. در اساسنامه ذکر شده بود که ۳۰۰ قروش جایزه برای هر طرح باید به کسانی که در تألیف تاریخ عثمانی نقش و مسئولیت داشتند، پرداخت شده و ۱۰٫۰۰۰ قروش دیگر نیز پس از اتمام تألیف اثر از خزانه خاصه اختصاص یابد.
وقایع نویس عبدالرحمان شرف بیگ اولین رئیس انجمن تاریخ عثمانی بود و اعضای این انجمن نیز بدین شرح بودند: احمد توحید، احمد رفیق، احمد مدحت افندی، اسکندر یانکو هوچی، افضل الدین (تکینر)، علی سیدی بیگ، دیران کلکیان، زهدی بیگ، محمد عارف بیگ، نجیب عاصم.
در میان دستیاران نیز این اسامی آمده است: بغدادلی اسماعیل پاشا، علی امیری افندی، خلیل اطحم (الدم)، سلیمان نظیف، شکری بیگ، صفوت بیگ، فایق رشاد، حسین حسام الدین و محمد غالب.
بعدهای شخصیت‌های به نام‌های احمد مختار پاشا، احمد راسم و بن العلیم محمد کمال نیز به عنوان اعضاء انتخاب شدند. بعد از مرگ عبدالرحمان شرف بیگ در سال ۱۹۲۵، احمد رفیق بجای او به منصب ریاست تعیین گردید. اعضای انجمن تاریخ عثمانی به بهانه‌های مختلف با رتبه، نشان و مدال‌هایی مورد تقدیر قرار می‌گرفتند. این انجمن که در دوره عثمانی تابع مقام صدر اعظمی بود، در دوره جمهوریت به انجمن تاریخ تُرک تغییر نام داد. انجمن که ابتدا زیر نظر وکالت معارف بود، بعدها به مدیریت هیئت تألیف و ترجمه الحاق شده و در آخر به وابستگی تدریسات عالی درآمد. اعضای جدید در ریاست احمد رفیق، علی سیدی، علی بیگ (سکه شناس)، احتیفالچی محمد زیا، نیازی و بهجت بودند. بعد از تشکیل دوباره انجمن در بنیه وکالت معارف در سال ۱۹۲۷، اعضای جدید به رهبری محمد فواد، علی جانب (یؤنتم) ، یوسف آکچورا اوغلو، احمد حمید و رمضان بیگلر شدند. برخی از اعضای سابق نیز بدون مسئولیت باقی ماندند. فعالیت‌های انجمن را می‌توان تحت عناوین تألیف تاریخ عثمانی، اقدامات مونوگرافی و نشر مجموعه گروه بندی کرد. انجمن همچنین تلاش‌های فشرده‌ای در داخل و خارج از کشور برای جمع آوری منابع آغاز کرد. کپی مدارکی مانند فرمان، گواهی، وقفیه و غیره و همچنین تصایر اماکن تاریخی که در دست مردم بود از آن‌ها خواسته شد. طرح تاریخ عثمانی که پس از یک دوره آماده سازی طولانی نوشته می‌شود در شماره بیست و یکم اواخر سال ۱۳۲۹ (۱۴ آگوست ۱۹۱۳) در مجموعه انجمن تاریخ عثمانی به عنوان ضمیمه منتشر شد. بیان شد که ارزیابی‌های خوانندگان مورد توجه قرار خواهد گرفت. این طرح از جلد اول که قرار بود تا جنگ اول کوزوو (۱۳۸۹) برسد، با واکنش‌های افراد مختلف به ویژه یوسف آکچورا و م. فواد کوپرولو روبرو شد. یوسف آکچورا در نوشته خود بنام “کوچوک مخطره” که در “تورک یوردی” به چاپ رسیده بود، با بیان اینکه تاریخ عثمانی به عنوان یک تاریخ عمومی ترکی در نظر گرفته نشده است، انتقاداتی را نیز مطرح کرد که هنوز از تاریخ نگاری دودمان جدا نشده و از تاریخ اجتماعی و اقتصادی نام برده نشده و تصمیم گرفته شده است که فقط رویدادهای سیاسی، نظامی و اداری مورد ذکر قرار گرفته است. از طرف دیگر، کوپرولو هم نوشت که این اثر بدون انطباق با قوانین انتشار مدرن نوشته شده و تاریخ نگاری عثمانی هنوز از سنت وقایع نویسی خلاص نشده و برخی از اعضای شورا اصلا آگاه از روش تاریخ نویسی نیستند. جلد اول تاریخ عثمانی که توسط نجیب عاصیم و محمد عارف بیگلر تکمیل و در سال ۱۹۱۷ منتشر شد به ورود ترکان، بیزانس‌ها، عثمانی‌ها به آناتولی و ظهور دولت عثمانی می‌پردازد. همچنین در خصوص قبایل تُرک و سلجوقیان آناتولی نیز اطلاعاتی را دربر می‌گرفت.
موج اصلی انتقادات سنگین پس از انتشار این جلد آغاز شد. محمد فواد کوپرولو اظهار داشت که درک تاریخ در کشور بسیار بدوی است، مقدمه تاریخ عثمانی این مسئله را به وضوح نشان می‌دهد و حتی برای رسیدن به ابن خلدون نیز راه زیادی باید طی کند. وی همچنین متذکر شد که مهمتر از همه کاستی‌ها، کتابخانه‌ها و بایگانی‌ها هم هنوز برای استفاده در دسترس نیستند. از طرف دیگر، ناکافی بودن کار نیز توسط انجمن پذیرفته شده و احمد رفیق بیگ مجبور شد مسئولیت این کار را به عهده نویسندگان بگذارد و در مقاله‌ای که در “اقدام” نوشت، عبدالرحمن شرف بیگ را که پیش گفتار این جلد را نوشته و اظهار داشته بود تاریخ عثمانی ماهیت علمی ندارد، متهم کرد. احمد رفیق بیگ با بیان اینکه محمد عارف بیگ علاوه بر اینکه فارسی و عربی بلد نیست بلکه در فهم بعضی کلمات ترکی نیز مشکل داشته و هیچ اعتراضی را قبول نمی‌کند، یک پا جلوتر گذاشته و او را گناهکار دانست که وقتی وی اتفاقات سال ۱۱۴۲ را در حالی که در تاریخ‌های وقایع نویسی وجود نداشت، می‌نوشت مطالبی از دفترهای دیوان همایون آن سال دزدیده است. در نوشته بعدی خود نیز وی ابتدا با تأکید بر اهمیت جمع آوری مطالب از طریق متخصصان و انتشار اسناد بایگانی عثمانی، ضرورت تأسیس یک کتابخانه جامع را مطرح کرد. وی همچنین پیشنهاد انتشار تاریخ عثمانی، ترجمه آثار و عناوین سفر درباره ترک‌ها که به زبان‌های خارجی نوشته شده اند را ارائه داد. این اندیشه‌های احمد رفیق بیگ اقبال دیگران را به همراه داشت. عبدالرحمن شرف بیگ برای جمع آوری اطلاعات در مورد قانون بایگانی که در آن زمان ایجاد می‌شد به وین و برلین فرستاده شد. پس از آن ، انجمن “تصنیف وثائق تاریخیه” برای اولین بار در بدنه اوراق خزانه صادرات تأسیس شد و علی امیری افندی به عنوان رئیس آن منصوب شد. انجمن فعالیت‌های خود را به سمت مطالعات مونوگرافی در مورد تاریخ عثمانی هدایت کرد. در این میان جلد اول تاریخ عثمانی مورد اقبال عمومی قرار گرفته و فعالیت‌ها برای تألیف جلد دوم و توزیع وظایف آغاز شد. در جلسه‌ای که در ۱۹ ژوئن ۱۹۱۷ برگزار شد، اگرچه بخش‌های تعیین شده متعلق به دوره اورهان غازی به افراد مختلف سفارش داده شده بود اما از این نتیجه‌ای حاصل نشد. دلیل اصلی عدم موفقیت در تلاش برای نوشتن تاریخ عثمانی برای متحد کردن عناصر مختلف امپراتوری این بود که اسناد و آثار منبع هنوز برای بهره‌مندی در دسترس نبود. با این حال، می‌توان گفت جلد اول که مطابق با سیاست ترک گرایی حزب اتحاد و ترقی نگاشته شده است، گامی برای فعالیت‌های بعد از خود تشکیل داد.
مهم‌ترین فعالیت انجمن تاریخ عثمانی که بعدا به انجمن تاریخ تُرک تغییر نام داده بود، چاپ مجله شد. تصمیم بر این شد که مجموعه تاریخ انجمن عثمانی (TOEM) که اجازه نشر آن در ۹ فوریه ۱۹۱۰ داده شده بود، متشکل از ۸۰ صفحه برای هر جزء و هر دو ماه یکبار منتشر شود. ماهیت نوشته‌هایی که قرار بود در مجموعه منتشر شود با جزئیات کامل در اساسنامه ذکر شد. این موارد متشکل از آثار تاریخ عثمانی که در سطح کافی مطرح نشده و بررسی‌ها و تحقیقاتی که به زبان‌های دیگر نیز نوشته و در دسترس قرار نگرفته، اسناد تاریخی، دیدارها با اعضای سایر جمعیت‌های علاقه مند به تاریخ، تصمیمات انجمن، آثاری مرتبط با تاریخ ترک که به زبان‌های مختلف منتشر شده و همچنین آثار و رساله‌های تاریخی که هنوز منتشر نشده، تعیین شده است. دلیل آشکار انتشار TOEM که شامل تحقیقات مربوط به دوره قبل از عثمانی بود، تهیه مطالبی برای تاریخ عثمانی بود که در نظر بود منتشر شود. مجموعه انجمن تاریخ عثمانی که اولین شماره آن در یکم نیسان ۱۳۲۶ (۱۴ آوریل ۱۹۱۰) منتشر شده بود، به مدت هشت سال به طور منظم منتشر شد. انتشار آن به دلیل موانع ناشی از آتش بس موندروس برای مدتی با مشکل روبه‌رو شد. برای حل این مشکل نهمین و دهمین سال تاریخ تشکیل دولت عثمانی در سال ۱۹۲۱ میلادی در یک جزء و سال‌های ۱۱، ۱۲ و ۱۳ نیز در سال ۱۹۲۳ در قالب یک جزء دیگر منتشر شد. انجمن به دلیل تغییر نام به مجموعه انجمن تاریخ تُرک (TTEM) بعد از چهاردهمین سال یعنی از شماره ۷۸اُم به بعد شروع به شماره‌گذاری دوباره کرده و شماره‌های قبلی را نیز ادامه داد که باعث شد، مدت چاپ دوم، سه سال طول بکشد. در پی انحلال انجمن و دوران چاپ سوم انجمن با تصمیم هیئت وکلای اجرایی مورخ ۶ ژوئیه ۱۹۲۷ به صورت وابسته به وکالت معارف و در داخل دارالفنون استانبول و تحت نام کمیته تاریخی ترک مجددا تأسیس شده و محمد فوآد کوپرولو رئیس دانشکده ادبیات به عنوان رئیس انجمن منصوب شد. بعد از تغییر الفبا، فهرست مطالب آماده شده توسط خلیل اطحم برای شماره‌های مربوط به ۱۶ سال اول تشکیل دولت عثمانی این مجموعه تاریخ که شماره پنجم آن تحت نام “سری جدید” منتشر شده بود با نام فهرست عمومی در سال ۱۹۲۸ به چاپ رسید. علاوه بر این، طبق اسامی نویسندگان کلیه مقالات TOEM و TTEM (اسناد تاریخچه ، سری جدید ، I / 18 [مارس ۱۹۶۱] ، ص.)، آخرسر هم در ابتدای ۱۰۱اُمین جزء که آخرین جزء نوشته شده توسط عبدالقادر اوزجان به مناسبت انتشار فاکس‌گونه مجموعه بود، فهرستی بر اساس اسامی مقاله و مؤلف آماده شد. (استانبول ۱۹۸۸ )
در طول دوره انتشار، تقریباً ۲۸۰ مقاله که توسط حدود پنجاه نویسنده نوشته شده بود، در مجله چاپ شد. اکثر نویسندگان مقاله اعضای انجمن بودند. علاوه بر این، منابع بسیاری به عنوان مکمل مجله منتشر شد. انتشار سند که ابتدا توسط احمد رفیق انجام شده بود، بعداً نمونه‌ای از این مطالعات و فعالیت‌ها شد. آثار احمد رفیق به نام های دمیرباش شارل و کرال راکوجزی در ممالیک عثمانی و توابع ۱۱۰۹-۱۱۵۴ که بر اساس اسناد بایگانی آماده شده بود، توسط آکادمی علوم سوئد و مجارستان با اهداء نشان‌هایی مورد تقدیر قرار گرفت. اولین کتاب به سوئدی، دومی به مجاری و دهمین اثر مؤلف به نام وضعیت استانبول در عصر هجری ۹۶۱-۱۰۰۰ نیز به زبان آلمانی ترجمه شد. از طرف دیگر، علی‌رغم آشفتگی سیاسی و مالی آن دوره گامهای کاملاً پیشرفته‌ای در زمینه تجارت کتابخانه جایی که برای تأسیس و توسعه آن تلاش زیادی شده بود، برداشته شد. حدود ۳۰۰۰ اثر دست نوشته و چاپی از طریق خرید و هدیه افراد جمع آوری شد. بعد از بسته شدن انجمن تاریخ عثمانی در سال ۱۹۳۱ که اولین تاریخ‌دانان دوره جمهوریت را در خود پرورش داده بود، با دستور مصطفی کمال آتاترک در همان سال “جمعیت بررسی تاریخ ترک” جای انجمن را گرفت. این موسسه که نام آن در سال ۱۹۳۵ به انجمن تاریخی ترک تغییر یافت، تا کنون به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهد.
نویسنده: عبدالقادر اوزجان
در همین موضوع بخوانید:
یکی از طولانی‌ترین امپراتوری‌های تاریخ چرا فروپاشید؟
آرم امپراتوری عثمانی و اسرار پنهان در آن
طـرح تدوین مورّخان امپراتوری عثمانی
۲۲ نکته درباره‌ی تاریخ‌نگاری عثمانی
