مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: مـقصود از ایـن نوشتار،معرفی چند رساله مهم در علم موسیقی و نسخ خطی آن است که در امپراتوری عثمانی تألیف و تـحریر شده است.پس از بررسی این رسایل این نکته مشهود خواهد شد که این تـألیفات و تقریرات تحت‌تأثیر رسایل و تـابع آرا و انـدیشه‌های بزرگان ایران‌زمین دیگر موسیقی‌هاست،در برهه‌ای از زمان و به خصوص در اوایل حکومت سلسله عثمانی،این موسیقی وام‌دار موسیقی فرهنگ هم‌جوار خود، ایران بود.
هرچند عوامل مهمی برای مسئله می‌توان بیان کرد،روند تـاریخی این تأثیرات را در دو بخش می‌توان خلاصه‌کرد:
اول،تسلط سلاطین عثمانی بر سرزمین‌های ایران‌زمین و مناطقی که تحت نفوذ فرهنگ ایران‌زمین بودند؛
دوم، مهاجرت و کوچ هنرمندان و بزرگان علم و فرهنگ ایران به سرزمین های حکومت عثمانی .
برای هریک از این موارد مثال‌ها و مصادیق گوناگونی وجود دارد،از این رو بی‌آنکه اطاله کلام شـود،چـند رساله از این تألیفات در علم موسیقی همراه با نسخه‌های شناخته شده از آن رساله معرفی می‌شود تا مورد استفاده اهل تحقیق قرار گیرد.
«رساله فی السماع و الرقص»
قطب الدین الازنیقی(وفات در ۸۲۱ ق)
قطب الدیـن مـحمد بن محمد الازنیقی الرومی الفقیه الحنفی از علمایی است که در دوران سلطان با یزید ایلدیرم حیات داشته است.قطب الدین در شهر ازنیق به دنیا آمد و نزد علمای زمان خود به شـاگردی و طـلب علم پرداخت و پس از چندی صاحب‌نظر شد.ازنیقی در علوم دینی نزد مولانا حسن پاشا به تحصیل پرداخت و در آن علوم به استادی رسید. این عالم بزرگ در ازنیق در کنار خلیل باشا جامع از احفاد خـیر الدیـن پاشـا به خاک سپرده شد.
قـطب الدیـن مـحمد ازنیقی،آثاری چون تفسیر قرآن کریم،العقد الثمین و العقد الیمین،مقدم،زاد المعانی فی الفروغ،و راحت القلوب از خود به یادگار گذاشت.
ازنـیقی،رسـاله فـی السماع و الرقص خود را تحت‌تأثیر و بر آرا و عقاید غزالی در احـیاء العـلوم الدین،و دیگر رسایل متفاوت در این زمینه و همچنین احادیث معتبری که که در این خصوص نقل شده استوار کرده است.
آغـاز رسـاله
هـذه الرساله مرغوبه کتبها الشیخ قطب الدین الازنیقی نقل من احـیاء العلوم و غیره من الکتب المعتبره و الاحادیث الصحیحه المشهوره رحمه اللّه تعالی رحمه واسعه.
مولانا قطب الدین نقل ایدر احـیاء عـلوم دیـن:امام غزالی رحمه اللّه تعالی ایدر بلکل که سماع رقص اورمق حـالالدر.شـول عاشقده کم دوست محبتیه اچلری مزین اولمشدر.
انک حلال ایدوکنه دلیل چو قدر امام غزالی رحـمه اللّه ایـدر:اعـلم ان السماع هو اول الامر و یثمر السماع حاله فی القلب یسمی«الوجد»و یثمر الوجـد تـحریک الاطـراف اما بحرکه غیر موزونه فیسمی«الاضطراب»…
نسخه‌های این رساله
-کتابخانه پترو پاشا شماره ۶۲۸،بـه خـط نـسخ که در صفحات ۱۷۸
-۱۸۵ آ قرار دارد.ابعاد اوراق:۴/۲۱X4/13 سانتی‌متر،ابعاد متن: ۵/۱۶X2/7 سانتی‌متر،۲۷ سطر،تاریخ کتابت در حدود قـرن ۱۲ هـجری.
ترجمه رساله موسیقی
یوسف بن نظام الدین القرشهری(زنده در ۸۱۳ ق)
از اوضاع و احوال این مـوسیقی‌شناس خـبری در دسـت نیست.در تاریخ ۸۱۳ رساله‌ای به نام«رساله موسیقی»نگاشته است.این کتاب در شعبان سال ۸۷۳ هـجری از طـرف حریر بن محمد از موسیقی‌دانان دوران سلطان فاتح شرح شده است.در این کتاب از تصانیف،مـقامات،اصـول‌ها،آلات مـوسیقی همچون عود،نی، چنگ و امثال آن،وضعیت و حالات بدنی نوازنده،و انتقالات و پیوستگی‌های میان مقامات اطلاعاتی بـه دسـت می‌دهد.
موضوعات فصول این رساله بدین شرح است:مقام،آواز و دوایر شعبات، بـروج، اجـسام آسـمانی،پیوندهای عناصر موجود در دوایر،تراکیب،بیان اصول‌ها، دانستی‌های لازم برای کسانی که می‌خواهند موسیقی فرا گـیرند،ارتـباط سـاعات شبانه‌روز و حالات انسان و تأثیرات مقامات،ساختار آلات موسیقی، ساختار مقامات و نواختن آن در آلات.
آغـاز:
حـمد بی‌قیاس و ثناء با اساس اول خالق جن و ناس و رازق جمیع اجناس پادشاه بنده‌نواز حضرتنه اولسونکه…یوسف رومـی المـعروف بشهر قرشهری المولوی رحمه اللّه بعضی عزیر لراندن ایتمشکر که اشیو مشکل و مـغلق عـبارتدن برحکه جک و روشن عبارته گتورسن،تا کـی مـفید اوله و مـختصر اوله دیمشکر.
اول مرحوم دخی تتبع ایتمش کچمش اسـتاد لرک«ادوار»نـدن بر مختصر «ادوار»بنه فارسی لساننجه بنیاد ایلمش.اما بوعصرده دخی بعضی اصحاب گـلدیلر بـو دعا جدین استدعا ایندیلر کـه بـو کتاب تـرکی لسـاننجه ترجمه اولنه فائده‌سی عامه و خاصه بـرابر اوله …
نسخه‌ها
-کتابخانه جامع آنکارا،شماره ۱/۱۳۱،به خط تعلیق در صفحات ۱ ب-۲۷ ب،ابعاد اوراق: ۲/۲۲X2/۱۴،ابعاد مـتن:۷/۱۵X7/7،۲۳ سـطر،
در بعضی صفحات این نسخه تصاویر و جـداولی از آوازات،شعبه،اصول و سـازهای مـوسیقی جای گرفته است.این نـسخه در حـدود قرن دوازدهم هجری کتاب شده است.
-کتابخانه ملی فرانسه،شماره ۱۴۲۴٫
«مجله فی المـوسیقی»و«تـرجمه الادوار»
فتح اللّه شیروانی(وفات در ۸۹۱)
فـتح اللّه بـن ابـو یزید عبد اللّه بـن عـبد العزیز بن ابراهیم شـابرانی شـیروانی شمالی،در حدود سال ۸۲۰ هجری در شهر شیروان به‌دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را نزد پدر خود فراگرفت و سـپس بـرای ادامه آن به خراسان و شهر طوس عـزیمت کـرد.پس از آن برای تـکمیل آن بـه سـمرقند و نزد الغ بیگ رفت و در مـدرسه اصول فقه،جدل،کلام، علم نجوم،هندسه و سایر علوم ریاضی را فراگرفت و در سال ۸۴۴ از قاضی‌زاده رومی اجـازنامه و نـشان دریافت کرد و سال بعد یعنی در سـال ۸۴۵ بـه شـیروان بـازگشت و در مـدارس شیروان مدتی بـه تـدریس و تربیت طالبان علم اشتغال یافت.در دوران سلطان‌مراد دوم به آناتولی مهاجرت کرد و مورد عنایت و لطف جاندار اوغلو اسـماعیل بـیگلر قـرار گرفت و در مدارس آنجا به تدریس پرداخت.
مـقارن بـا فـتح اسـتانبول شـیروانی در بـورسیه بود و در آنجا برای سلطان فاتح رساله‌ای در موسیقی نگاشت و تقدیم این سلطان کرد ولی مورد لطف قرار نگرفت.از اینجا به حج رفت و در میان راه مدتی در عراق اقامت گزید و به تـدریس پرداخت.در سال ۸۷۱ هجری پس از ادای وظیفه حج مدتی نیز در مکه ماند.پس از آنجا به قاهره رفت و پس از آنجا نیز به استانبول بازگشت و به تدریس و تألیف رسایل خود پرداخت.در سال ۸۸۳ به زادگاه خود بازگشت و در سـال ۸۹۱ در آنـجا وفات یافت.
تألیفات شیروانی
حاشیه علی شرح المواقف،حاشیه علی الهیات،تعلیقات علی اوائل شرح المواقف،شرح و تهذیت المنطق و الکلام،شرح الادوار لعمل الادوار، حاشیه التلویح،شرح المراح،شرح الارشاد فی نـحو.
مـجله فی الموسیقی
شیروانی رساله‌ای در موسیقی به نام«مجله فی الموسیقی»تألیف و آن را به سلطان‌محمد تقدیم کرده است.ولی از سلطان لطف و عنایت ندید. این اثر شـاید هـم با رساله شرح ادوار فتح اللّه یـکی بـاشند.در کتاب نام مؤلف نیامده است.
شیروانی در این اثر از آثار فیلسوفان یونان،رساله ادوار صفی الدین،شرح ادوار مراغی،شفاء و نجات ابن‌سینا،مفاتیح العلوم خوارزمی،اخلاق نـاصری و شـرح اشارات خواجه نصیر الدیـن طـوسی بهره‌ها برده است. فؤاد سزگین در سال ۱۹۸۶ این رساله را در فرانکفورت به چاپ رسانده است.
آغاز رساله
الحمد اللّه الذی فضلنا علی کثیر من عباده المؤمنین و آتانا من کل شی‌ء ان هذا الهو الفضل المـبین.تـفرد بتألیف نغمات ادوار الافلاک الدایره و توجد بایقاع نقرات حرکتها فی الازمه المتغایره.و الصلواه علی من مقام عشاقه فی الحجاز و العراق محمود.و الحان ثنائه فی ابعد طبقات الخضراء و الغبراء جمع ملایم مـودود.و عـلی اله و اصحابه الذیـن شعب شرعه بقولهم و عملهم من غیر ملاک بلغت فی حصار الایمان اوج الکمال.
اما بعد فانی ایـها المتوفی فی مسارح الانظار ما یروقک حلاوته،المتحری فی مطارح الافـکار مـا یـشوقک طلاوته.مشعوفا باعتلاء عرایک المجد معروفا باقتناء سبائک الحمد.مهد الیک فی هذه المجله من نقاوه مـتوخاک و صـیابه متحراک فی علم الموسیقی الذی سیق فی انافته بعض الکلمات کما سیاتی فی المـقدمات،مـا ان صـنعت به یدک…السلطان العادل الغازی محمد…بن سلطان…الغازی مراد…
نسخه‌ها
-کتابخانه سلطان احمد شـماره ۳۴۴۹،به خط نسخ در ۹۴ برگ به ابعاد ۱۸X12،طول سطر ۷،۱۱ سطر،جداول انواع دوایر مـقامات و اصول‌ها در این نسخه جـای دارد.در حـدود قرن یازدهم هجری کتابت شده است.
-کتابخانه موزه بریتانیا شماره Or .،در صفحات ۱۶۸ ب-۲۸۹ ب،به ابعاد ۶/۲۴X5/13،اندازه متن ۵/۱۸X8/6،۲۵ سطر.در ۲۷ ربیع الآخر سال ۱۰۷۳ در شاه جهان‌آباد کتابت شده است(فهرست ریو، صفحه ۵۶۰،شماره ۸۳۳).
ترجمه الادوار
فتح اللّه شـیروانی در سال ۸۷۵ هجری رساله الادوار صفی الدین ارموی را به فارسی کرده است.
آغاز
الحمد للّه رب العالمین و الصلواه و السلام علی محمد و آله اجمعین.
اما بعد بدان‌که در تاریخ سنه خمسه و سبعین ثمان مائه بود که در خطه مـبارک اسـطنبول با دوستی که واقف نغمات و ابعاد بود طریفه مصاحبت افتاد.ازین فقیر التماس کرد که ادوار خواجه صفی الدین عبد المؤمن که معروف است چنین استماع افتاد که شما را در این فـن مـهارت هست و آن عربیست از برای ما فارسی سازید که منت عظیم خواهد بود.بنابر التماس آن عزیز به ترجمه آن مشغول شدم و آن مبنی است بر پانزده فصل انشاء اللّه خدا از خطا و زلل نگاه دارد انه عـلی مـایشاء قدیر.
فصل اول:در تعریف نغمه؛…فصل پنجم:در تألیف بم؛فصل ششم: در ادوار و نسب آن؛فصل هفتم:در حکم وترین؛فصل هشتم:در راست کردن اوتار عود؛فصل نهم:در نامهای ادوار که مشهور است؛فـصل دهـم: در تـشارک نغمات ادوار؛فصل یازدهم:در بیان ادوار طـبقات؛فـصل دوازدهـم: در اصطخاب غیر معهود؛فصل سیزدهم در بیان ایقاع؛فصل چهاردهم:در بیان تأثیر نغمات؛فصل پانزدهم:در بیان مباشره عمل…
نسخه‌ها
-کتابخانه ایاصوفیا شـماره ۲۷۳۵،بـه خـط تعلیق در صفحات ۳۱ آ-۶۶ ب؛ابعاد اوراق:۱۸X5/11،ابعاد متن:۵/۱۱X5/7،تعداد سطر:۱۳، کـتابت در حـدود قرن یازدهم هجری.این نسخه زیبا دارای دوایر و اشکال و جداول موسیقایی است.
«الفتحیه فی علم الموسیقی»
محمد بن عبد الحـمید اللاذقـی(وفـات ۹۰۰ ق/۱۴۹۴ م)
محی الدین محمد بن عبد الحمید اللاذقی از علما و دانشمندان قـرن نهم هجری است که در حدود صد سال حیات داشت و در شهر آماسیه از ممالک عثمانی به دنیا آمد.لاذقی در زمـان ولیـ عـهدی سلطان بایزید دوم در آماسیه،با او آشنا و پس از به سلطنت رسیدنش،به استانبول دعـوت شـد.لاذقی در سال ۸۸۹/۱۴۸۴ رساله زین الالحان را به اتمام رساند و پس از آن رساله الفتحیه فی الموسیقی را تألیف کرد.رساله زبـده البـیان فـی المنطلق از دیگر رسایل لاذقی است و نسخه‌ای از آن در کتابخانه ایاصوفیه به شماره ۲۴۹۰ نگهداری مـی‌شود.
رسـاله الفـتحیه فی علم الموسیقی در سال ۸۹۰ هجری به اتمام رسید.این اثر نیز به سلطان بـایزید دوم تـقدیم شـد.لاذقی در این اثر از صفی الدین ارموی بهره‌ها برده است.این رساله در یک مقدمه و دوطـرفه تـنظیم شده،مقدمه شامل سه فصل است.فصل اول در ۵ مقاله و دومین فصل در ۳ مقاله است،ایـن رسـاله تـوسط درلانژه (d’erlanger) به فرانسه ترجمه شد.هشام محمد نیز در سال ۱۹۸۶ م/۱۴۰۶ ق آن را براساس نسخه حلب در کویت مـنتشر کـرد.
آغاز
الحمد اللّه الذی اذاقنا علاوه الحان عنادل ورد جماله فی دوائر اوضات الغبراء…و بعد فیقول العـید الفـقیر مـحمد بن عبد الحمید اللاذقی الحقیر: لمارایت ان اشرف الریاضیات هو العلم الموسوم بالموسیقی بین الوضیع و الرفـیع مـن عیاد…
نسخه‌ها
-کتابخانه احمدیه حلب شماره ۱۲۰۶،۹۶ برگ،کتابت در حدود ۸۹۰ (فهرست دانش‌پژوه،۳۶)
-کـتابخانه آسـتان قـدس مشهد شماره ۵۳۶۹،کتابت در سال ۹۵۷ ق
-کتابخانه سلطان محمد در قبرس شماره ۱۲۵۹،به خط نسخ،۳۳ برگ، ابعاد اوراق:۲۲X5/16،ابـعاد مـتن:۵/۵X1/10،تـعداد سطر:۱۶،کتابت در روز چهارشنبه ۳۰ محرم سال ۹۷۴ هجری.
آغاز
الحمد اللّه الذی نور قـلوب المـشتاقین عجائب حالات التلحین…
(کاتالوگ نوشته‌های اسلام در قبرس،ص ۵۳۰)
-کتابخانه اسکیلیب (iskilib) شماره ۹۷۲،۸۷ برگ،کتابت در سال ۱۱۲۰ هجری
-کتابخانه بـلدیه شـماره ۲۳ K ،به خط نسخ در ۷۴ برگ،ابعاد اوراق: ۱۹X12،ابعاد متن:۵/۱۱X5/6،تعداد سطر:۱۳٫در انتهای این نـسخه چـنین آمده:تمت کتابه هذه الرساله علی یـد العـبد الحـقیر محمد کامل بن احمد بن عبد الرحـمن المـوقف بحلب الشهبا لیوم‌ات العصر یوم السادس من رجب الفرد من شهور سنه ۱۳۱۲ ق.
-کـتابخانه مـتحف عراق،شماره ۱۱۲۵،۱۴۳ صفحه،ابعاد اوراق:۲۱X 5/15،تـعداد سـطر:۱۸،از طرف جـمیل یـوسف در سـال ۱۹۰۳ م از روی نسخه ۲۵ محرم ۱۱۶۱ کتابت شده است.
آغـاز:الحـمد ا…الذی اذقنا حلاوه الحان الوان عنادل ورد جماله فی دوائد روضات الغبرات،بکمال قدرت و رأفته…و بـعد فـیقول العبد الفقیر محمد بن عبد الحـمید… ممارایت ان اشرف الریاضیات هـو العـلم الموسوم بموسیقی بین الوضیع و الرفـیع مـن عباد…
-کتابخانه دار الکتب فنون جمیله،شماره ۷،کتابت ابراهیم بن عبد الغنی در سال ۱۳۲۸ ق
-کـتابخانه تـرکیت آرل (turkiyat arel) شماره ۶۱،۱۳۰ صفحه،ابعاد اوراق:۲/۲۰X7/۲۴،ابـعاد مـتن:۱۴X5/19،۲۲ سـطر،کتابت در سال ۱۳۳۵ ق.در صـفحه اول ایـن نسخه نوشته شده اسـت کـه از روی نسخه محمد بهاء الدین ولد چلبی امتدی کتابت شده است.
-بغداد الوقف (al’amma) شماره ۵۵۰۴
-کتابخانه مـوزه بـریتانیا،شماره ۶۶۲۹ Or ،۸۸ برگ،از روی نسخه متحف العـراق اسـتنساخ شده اسـت.
-بـغداد الوقـف (al’amma) شماره ۵۵۰۴(محمد تقی دانـش‌پژوه،نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلام در غناء و موسیقی،صفحه ۱۰۵).
زین الالحان فی علم التألیف و الاوزان
لاذقـی ایـن رساله را در سال ۸۸۸ ق به سلطان بایزید دوم تـقدیم کـرده اسـت.ایـن رسـاله مشتمل بر یـک مـقدمه و سه فصل و یک خاتمه است. در مقدمه ماهیت علم موسیقی،و در فصل اول ابعاد ملایم،و در فصل دوم مقامات،آوازات،شعبات و تـراکیب بـحث شـده است.فصل سوم مربوط به ایقاعات اسـت.ایـن اثـر تـوسط مـؤلف در سـال بعد به ترکی نیز ترجمه شده است.
آغاز
بسم الحمد ا…المتفرد بتألیف النغمات الشهیه فی ابعاد طبقات المساوات العیه…و بعد فیقول العبد الفقیر الی…الغنی البعید محمد بـن عبد الحمید اللاذقی الکبیری رایت ان اعلی الریاضیات و اسناها شرفا هو العلم الموسوم بموسیقی و انه لم یتع فی زماننا هذا الفاظ کافیه فی تبیین حقایقه المسطوره«فجعلتها مشتمله علی مقدمه و ثـلاثه فـصول اما المقدمه ففی ماهیه الفن و یلاحقها الفصل الاول فی مباحث الابعاد الملایحه و یتصلها.الفصل الثانی فی المقامات و الفصل الثالث فی مباحث الایقاع و ما یتعلقها و سمیتها
نسخه‌های عربی این رساله
-کـتابخانه نـور عثمانیه،شماره ۳۶۵۵،تعلیق،۱۰۶ برگ،ابعاد اوراق: ۱۸X8/11،ابعاد متن:۱۱X5،۹ سطر.
-کتابخانه بلدیه،شماره ۲۰٫ K ،۵۸ برگ.این نسخه نیز از روی نسخه شماره ۳۶۵۵ نور عثمانیه کتابت شده است.
-دارلکـتب فـنون جمیله،شماره ۳۵۰،کتابت در سال ۱۹۲۴ م
-تـرکیب آرل شـماره ۱۰۴،۴ صفحه(نسخه ناقص)،ابعاد اوراق:
۲/۲۰X2/25،ابعاد متن:۱۵X19،۲۲ سطر.از روی نسخه نور عثمانیه کتابت شده است.
نسخه‌های ترکی این رساله
-کتابخانه دانشگاه استانبول شماره ۴۳۸۰،به خط نـسخ،۱۳ بـرگ،ابعاد اوراق:۴/۱۷X11،ابعاد متن:۱/۱۱X4/5،۹ سـطر
آغـاز
الحمد…الذی تفرد بتألیف ادوار طبقات السماوات و توحد بترکیب ابعاد الالحان و الاجناس و النغمات…و این مشتمل قلام بر مقدمه و اوج مقاله یه و بیر خاتمه یه و…و ایکه زین الالحان آدوردم…
پایان:تم الکتاب بعوده اللّه المـلک الوهـاب فی الیون العاشر من ربیع الاخر وقت الظهر سنه تسع و ثمانین و ثمانمایه
-کتابخانه ملی ترکیه شماره ۱۲۶۷،به خط نسخ،۱۲۱ برگ.در سال ۸۸۹ توسط محمد بن طاهر کتابت شده است.
-کتابخانه شـخصی مـراد بارداقچی،بـه خط نسخ،۱۱۴ برگ،ابعاد اوراق: ۲۱X15،ابعاد متن:۱۳X5/10،۱۱ سطر
پایان:تحت الکتاب بعون اللّه الملک الوهاب فی اواسط شهر جـمادی الاول من شهور سنه ۹۱۴
موزه مولانا شماره ۲۱۹۲،به خط تعلیق،۳۵ برگ،ابـعاد مـتن:۱۱X6،ابـعاد اوراق:۴/۱۵X10،۱۵ سطر(کاتالوگ موزه مولانا ۲۷۱ و II )
«نقاوه الادوار»
عبد العزیز بن عبد القادر المراغی(قرن نهم هجری)
فرزند کوچک عـبد القـادر مراغی(۷۵۸-۸۳۸)که در سال ۱۴۰۵ م در سمرقند متولد شد.عبد العزیز رساله نقاوه الادوار را به سلطان مـحمد فـاتح تـقدیم کرده است.
این اثر مشتمل است بر یک مقدمه و ۱۲ فصل.
آغاز
الحمد اللّه الذی جعل الارواح مایله بـجنس الالحان و النغمات و قلوب العشاق الحجازیه الراغبین الی الالحان و المقامات و سیر الانسان تحصیل هـذه الادوار السته بقدرته…
اما بـعد چـنین گوید مؤلف این کتاب و مقرر این خطاب اضعف عباد اللّه تعالی الداعی للمسلمین بالخیر عبد العزیز بن المرحوم المغفور خواجه کمال الدین عبد القادر…این مختصر را در علم موسیقی تألیف کردم السلطان بـن السلطان محمد بن مراد خان…و بعضی از آنچه این فقیر حقیر از لطائف و نکات نیز بر خاطر ظاهر شده بود بر آنها اضافت کردم و آن را نقاوه الادوار تسمیه کردم…مرتب گردانیدم بر مقدمه و دوازده فـصل و خـاتمه …مقدمه در روایات احادیث از پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم که در صفت صوت حسن فرموده است.
فصل اول:در تعریف صوت و نغمه و بعد و جمع و معنی لفظ موسیقی و ذکر موضوع این حق و در آنک علت غـایت ایـن فن چیست؛
فصل ثانی:در کیفیت حدوث صوت و نغمه از آلات الحان و اسباب حدت و ثقل؛
فصل ثالث:در تقسیم دساتین بر اوتار و نسب ابعاد اعداد و اسباب تنافر؛ فصل رابع:در قاعده اضافات ابعاد و تـصنیف و تـقسیم ابعاد و بیان طریقه اعمال اضافات اجناس بعد ذی الاربع تألیف ملایم از اقسام بعد ذی الاربع و بعد ذی الخمس؛
فصل خامس:در ترتیب دوایر اضافات ابعاد و ذکر ادوار مشهور اعنی دوازه مقام و ذکر آوازات سـته و شـعبات بـیست و چهارگانه و طریقه استخراج آنها از دسـاتین اوتـار؛
فـصل سادس:در استخراج ادوار از اماکن هفده‌گانه در ذی الکل اثقل که آن را طبقات خوانند؛
فصل سابع:در اشتراک نغم و بیان مناسبات بعضی از پرده‌ها و آوازات و شعبات؛
فصل ثامن:در ذکـر بـحور و ذکـر انواع و در بیان انتقالات؛
فصل تاسع:در ذکر ایقاع؛
فـصل عـاشر:در بیان قاعده دخول در مبدأ تصانیف و اعداد نقرات آن و در بیان اسابع سته قدیمه و در بیان اصطخاب غیر معهوده و در طریقه ترجیعات؛
فـصل حـادی عـشر:در بیان تعلم خوانندگی و در ذکر اسامی آلات الالحان و در تأثیر نغم و در ذکر مـباشرت عمل و در طریقه ساختن تصانیف؛
فصل ثانی عشر:در آنکه مباشران این فن چگونه رعایت آداب مجالس کنند و در آنکه در هر مـجلس مـناسب آن مـجلس خوانند و در طریقه تلحین مغول و اسامی کوکهای ایشان و معتدلیات؛
خاتمه:در ذکر اسـامی مـباشران این فن و در بیان شدود که به عود در عمل آورند.
نسخه‌ها
-کتابخانه احمد به شماره ۳۴۶۲،خط نـستعلیق،۷۵ بـرگ،ابـعاد اوراق: ۲۲X15،۱۷ سطر،طول سطر،۸،کتابت در حدود قرن نهم هجری، جلد:چرمی.
-کتابخانه نـور عـثمانیه بـه شماره ۳۶۴۶،خط نستعلیق،۷۲ برگ،ابعاد متن:۷/۱۷X3/10،ابعاد اوراق:۶/۲۵X2/18،۱۷ سطر،کتابت در حدود قرن دهم هجری.
-کـتابخانه تـرکیت آرل بـه شماره ۱۴۷،۱۰۰ صفحه،ابعاد متن: ۵/۱۹X5/14،ابعاد اوراق:۵/۲۰X5/24،۲۲ سطر.این نسخه در سال ۱۳۳۶ هجری از روی نسخه نور عثمانیه کـتابت شـده است.
-کتابخانه سنت‌پترزبورگ روسیه،شماره ۴۴۶،۷۶ برگ(فهرست دانش پژوه،صفحه ۱۴۱).
«رساله الادوار»
خضر بن عـبد اللّهـ(قـرن نهم هجری)
شمس الدین خضر بن عبد اللّه از بزرگ‌ترین موسیقی‌دانان زمان خود بود.نام
مـؤلف در مـقدمه رساله‌اش خضر بن عبد اللّه آمده است.رساله الادوار در سال ۸۵۵ هجری(۱۴۵۱ م)به اتمام رسید و بـه سـلطان مـراد دوم تقدیم شد.
این رساله مشتمل است بر ۴۸ فصل.از فصل اول تا بیست و هفتم در مورد مخلوقات عـالم افـلاک و بروج و موسیقی صحبت می‌شود و از فصل بیست و هشتم به بعد،مباحث نظری مـوسیقی مـطرح مـی‌شود که شامل تعریف موسیقی، ایقاع،نقرات،آوازات،مقامات و پرده‌ها است.در این رساله از آرا و عقاید موسیقی دانانی همچون حـکیم ابـو نـصر فارابی،محمد المصری،ابن سینا،عبد القادر مراغی و صفی الدین ارموی اسـتفاده شـده است.از امتیازات این رساله تصاویر و اشکال آن است.
آغاز
حمد و سپاس بی‌قیاس اول خالق جن اناس او زرینه اولسـون کـم…پیک عقل وحدانیتی صحرا سنده متحیر و حیراندر.در میان آفرینش عالم اول اللّه تعالی جـل و عـلا کند و قدرتندن بر گوهر پرتدی…بویله روایـت ایـدر بـو ادوار مؤلفی خضر بن عبد اللّه که کـونلردن بـر کون بن کمنسه یه پادشاه شویله اشارت ایتدی که بو علم موسیقی بـغایت لطـیف و شریف بر علمد و هم سـنوک داخـی بو عـلمده خـیلی کـوشتک وار نو له بو بابده بیر کـتاب تـألیف اتسک تاکم بو علمک و اصللری انی او قوبیب خیر ایه یاد ایده لر.
نـسخه‌ها
-کـتابخانه روان کوشکو به شماره ۱۷۲۸،خط نسخ،۱۳۱ بـرگ،طول سطر:۵/۹،ابعاد اوراق:۵/۲۴X/5/16،کـتابت در حـدود قرن نهم هجری.
-کتابخانه مـوزه واتـیکان به شماره ۳۶۰،خط:نسخ،۱۲۶ برگ،ابعاد اوراق:۲۱X15،۱۳ سطر،کتابت در سال ۱۰۳۳ هجری.
-کتابخانه ملی فـرانسه بـه شماره ۱۵۰،۱۰۲ برگ،ابعاد اوراق:۵/۳۱X 18،کـتابت در قـرن یـازدهم هجری.
-کتابخانه مـوزه مـولانا به شماره ۵۷۶۲،خط نـسخ،۱۵۶ بـرگ،ابعاد اوراق:۵/۱۸X/۳/۱۳،ابعاد متن:۳/۱۱X3/6،۱۳ سطر،کتابت در تاریخ ۱۱۷۷ هجری.
-کتابخانه جامع آنکارا به شماره ۱۳۳،خـط تـعلیق،۸۸ برگ،ابعاد اوراق: ۷/۱۹X15،ابعاد متن:۱۶X5/11،۱۵ سطر،کـتابت در قـرن دوازدهم هـجری.
-کـتابخانه مـوزه بریتانیا به شماره Or 11091.
«مـقاصد الادوار»س
محمد بن عبد العزیز بن خواجه عبد القادر(قرن نهم هجری)
فرزند عبد العزیز،کـوچک‌ترین پسـر عبد القادر مراغی است.محمد بـن عـبد العـزیز در عـصر خـود از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان مـوسیقی در امـپراتوری عثمانی بود و دو رساله تألیف کرده که هر دو نیز به فارسی هستند.
۱-محاصل الالحان:که به پیـروی از مـقاصد الالحـان پدربزرگ خود، خواجه عبد القادر مراغی نـوشته اسـت کـه مـتأسفانه تـاکنون نـسخه‌ای از آن به دست نیامده.
۲-مقاصد الادوار:این اثر در یک مقدمه و هشت فصل ترتیب یافته و به سلطان بایزید دوم تقدیر شده است.در این رساله انواع و اقسامی از تصاویر و اشکال موجود است.
آغاز
الحـمد لمن جعل الارواح مایله بطیب الاصوات و زینها بحسن الالحان و النغمات و جعل قلوب العشاق الحجازیه راغبه الی الشعبات و المقامات وصیه الطباع السلیمه مالوفه بمعرفه الادوار و قدر صیتها باقیه بقاء الادوار. و الصلواه و السلام علی محمد المـختار و عـلی آله و اصحابه الاخیار.
اما بعد چنین گوید مؤلف این کتاب و مقرر این خطاب اضعف عباد اللّه و احوجهم المحمود بن عبد العزیز بن المرحوم المغفور خواجه عبد القادر غفر اللّه ذنوبهم کـه ایـن مختصر را در علم موسیقی تألیف کردم به اسم المبارک السلطان الاعظم خلیفه اللّه فی الامم…السلطان بن السلطان بایزید بن محمد خان خلد اللّه تعالی سـلطنته…مـشتملا بر اصول و الفروع و قواعد ایـن فـن بیان کردم در این رساله آن مسائل را که تحقیقات آن به عمل این فن تعلق دارد و عملیات مستخرج و مستنبط از آن مسائل می‌شود.مصطلحات قوم را و بعضی از آنچه این فقیر حـقیر را از لطـایف و نکات نیز بر خـاطر ظـاهر شده بود بدانها اضافه کردم.و آن را مقاصد الادوار نام کردم.از جمله ساز چینی که تألیف خواجه کمال الدین عبد القادر است…و این سخن مشهور عالم است و در شرح ادوار و کتابهای دیگر هم مسطور اسـت…و دیـگر صاحب ادوار صفی الدین عبد المؤمن ارموی رحمه اللّه در کتاب ادوار هشتاد و چهار دایره استخراج کرده و خواجه کمال الدین عبد القادر بن حافظ غیبی مراغی غفر اللّه ذنوبهم از اضافات قسم ثالث عشر از طـبقه ثـانیه به اقـسام طبقه اول هفت دایره دیگر استخراج کرده…مقدمه در روایات احادیث پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم در صفت صوت حسن فـرموده است…
فصل اول:در تعریف نغمه و بعد و جمع و معنی لفظ موسیقی و ذکر مـوضوع ایـن فـن؛
فصل ثانی:در کیفیت حدوث صوت و نغمه از آلات الحان و اسباب حدث و ثقل؛
فصل ثالث:در تقسیم دساتین بر اوتار و اعـداد و اسـباب تنافر؛
فصل رابع:در قاعده اضافات ابعاد و تصنیف و تقسیم ابعاد و بیان طریقه اعمال از اضـافات اجـناس بـعد ذی الاربع و بعد ذی الخمس؛
فصل خامس:در ترتیب ادوار اضافات ابعاد و ذکر ادوار مشهور اعنی دوازده مقام و ذکر آوازات سـته و شعبات بیست و چهارگانه و طریقه استخراج آنها از دساتین؛
فصل سادس:در بیان اشتباه و استخراج نـظم ادوار و بیان مناسبات؛
فصل سـابع:در بـیان شدود؛
فصل ثامن:در ذکر ایقاع.
نسخه‌ها
-کتابخانه نور عثمانیه به شماره ۳۶۴۹،خط نستعلیق،۵۷ برگ،ابعاد متن:۱/۱۲X8/6،ابعاد اوراق:۸/۱۷X5/12،۱۳ سطر،عنوان‌ها: شنگرف.این نسخه در شوال ۹۰۸ هجری کتابت شده است.
-کتابخانه نور عثمانیه بـه شماره ۳۶۵۰،خط تعلیق،۵۶ برگ،ابعاد متن:۸/۱۱X7،ابعاد اوراق:۱۸X13،۱۲ سطر،در حدود قرن دهم هجری کتابت شده است.
-کتابخانه ایاصوفیا به شماره ۲۴۱۳،خط نستعلیق،۵۶ برگ،ابعاد اوراق:۱۸X13،ابعاد متن:۱۲X5/6،۱۳ سطر،در مقدمه این نسخه نام سـلطان سـلیمان قانونی آمده است.کتابت در حدود قرن دهم هجری.
-کتابخانه دار الکتب،فنون جمیله،فارسی شماره ۲،خط:نسخ،۳۰ برگ ابعاد اوراق:۲۰X5/14،۱۷ سطر.
-کتابخانه عارف حکمت شماره ۲۲(فهرست دانش‌پژوه،صفحه ۱۴۳).
در این باره بخوانید:
مجموعه آهنگ‌های سلاطین عثمانی (۷)؛ نغمه ماهور
دانلود کتاب “تاریخ ترکیه” ترجمه سعید نفیسی
دانلود کتاب “امپراتوری عثمانی و دو رویه تمدن بورژوازی غرب”
معرفی و بررسی منابع ترکی مطالعه در تاریخ روابط عثمانی ـ صفویه
مطالعات عثمانی در ایران
نویسنده: سید محمد تقی حـسینی
این مقاله نخستین بار در نشریه آینه خیال، آذر و دی ۱۳۸۷ شماره ۱۱ منتشر شده است.
