مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: هنگامی که تاریخ تأسیس دولت عثمانی را در نظر میگیریم، مشاهده میکنیم که تاریخ نگاری در این امپراتوری در مقایسه با تاریخ تاسیس آن دیرهنگام آغاز شده است. در مورد تأسیس دولت عثمانی اطلاعات کمی در کتاب های تاریخی وجود دارد. از مهمترین آثاری که وقایع آن دوره را روشن میسازد، کتابهایی است که مورخان بیزانس و جهانگردان مشهور آن دوران نوشته اند. اولین اثر در مورد تاریخ عثمانی چه زمانی نوشته شد؟ ویژگی تاریخ نگاری عثمانی چیست؟ واقعه نگار چیست؟ شاهنامه چیست؟ مشهورترین مورخان عثمانی چه کسانی هستند؟ ما پاسخ این سوالات را جمع آوری کرده ایم.
۱- تاریخ نگاری عثمانی از چه زمانی شروع شد؟
تاریخ نگاری عثمانی در دوره ای نسبتاً دیرتر نسبت به تاریخ تأسیس دولت آغاز شد. در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم، هنگامی که امپراتوری عثمانی در صحنه تاریخ ظاهر شد، هیچ تاریخ عثمانی نوشته نشده است. در کتاب های تاریخ نوشته شده توسط سایر ملت ها اطلاعات کمی در مورد دوره تأسیس عثمانی وجود دارد. در کتاب های سه مورخ بیزانس به نام های پاچیمرس، نیکه‌فوروس و کانتاکوزنوس و سه جهانگرد و جغرافیدان عرب، یعنی ابن بطوطه، ابن سعید و العمری، برخی اطلاعات در مورد عثمانی آورده شده است.
۲- اولین اثر راجع به تاریخ عثمانی چه زمانی نوشته شد؟
اولین تاریخ عثمانی مناقب نامه یخشی فقیه است که در آغاز قرن ۱۵ نوشته شده است. با این حال، این اثر امروز در دسترس نیست. یخشی فقیه فرزند اسحاق فقیه، امام اورهان غازی است. وی هنگام تالیف اثرش، علاوه بر مشاهدات خود، احتمالا از حوادثی که پدرش دیده و شنیده بود استفاده کرده است.
عاشق پاشازاده، مورخ دوره بایزید دوم، تاریخی نوشته است که اطلاعات مهمی درباره دوره های اول می دهد، وی هنگام عبور از گیوه در سال ۱۴۱۳ بیمار و در خانه یخشی فقیه مهمان شد، او با دیدن و خواندن کتاب نوشته شده توسط میزبانش، از اطلاعات کتاب فقیه هنگام نوشتن تاریخ خود استفاده کرد.
۳- اثری از نوع مثنوی که شامل ۸ هزار بیت است
نخستین تاریخ عثمانی که امروزه در دسترس است اسکندرنامه احمدی است که در اوایل قرن ۱۵ نوشته شده است. احمدی (متوفی ۱۴۱۲ یا ۱۴۱۳) در این اثر منظومش، بر اساس مناقب اسکندر بزرگ از فلسفه، الهیات، طب و تاریخ صحبت می کند. این منظومه اثری با بیش از ۸ بیت از نوع مثنوی است که فقط در ۳۴۰ بیت از آن راجع به تاریخ عثمانی بحث شده است. در بخشی از این اثر با نام “داستان تواریخ ملکی عالی عثمانی” که از زمان ارطغرل غازی تا اواسط دوران ییلدیریم بایزید آمده و به امیر سلیمان تقدیم شده، حاوی برخی اطلاعات در مورد تاریخ عثمانی است. بعدها نویسنده به این اثر که در سال ۱۳۹۰ نگاشته شده، رویدادهایی را تا سال ۱۴۱۰ اضافه کرده است.
۴- علاوه بر اینها، از چه منابع دیگری می توان اولین دوره های عثمانی را مطالعه کرد؟
پس از اثر احمدی، یکی از منابع تاریخی دوره اول عثمانی تقویم های تاریخ است. این متن های منظوم کوتاه که تقویم های کاخ نیز خوانده می شوند، شامل فهرست رویدادنگاری پیامبران و خلفا از زمان حضرت آدم و وقایع مهم متعلق به تاریخ سلجوقیان، عثمانی ها و قرامانیان است.
این تقویم ها همچنین حاوی اطلاعاتی در مورد پیشگویی ها و تعبیر خواب است. بیشتر این تقویم ها که شش مورد از آنها منتشر شده است، در دوره مراد دوم تهیه و به پادشاه تقدیم شده است.
۵- در تقویم های تاریخ، اطلاعات مهم ذکر شده است.
اگرچه این تقویم ها حاوی اطلاعات مختصری هستند اما گاه گاهی نکات مهمی در آنها ذکر شده است. به عنوان مثال، در این تقویم ها، به وضوح بیان شده است که شاهزاده مصطفی، که در تواریخ عثمانی به عنوان “جعلی” توصیف شده ، پسر واقعی ییلدیریم بایزید است.
سال رخداد در تقویم ها ذکر نشده است، اما ذکر شده است که رویداد چند سال قبل از تهیه تقویم اتفاق افتاده است. برخی از تقویم ها بعدها بدست مورخان دخل و تصرف و به کتابهای تاریخی تبدیل شدند.
۶- تاریخ نگاری عثمانی چگونه اعتلا یافت؟
اگرچه دوران سلطان محمد فاتح مهمترین دوره در تاریخ عثمانی بود، اما در این سالها نیز تاریخ نگاری پیشرفت چندانی نکرد. در این دوره سه کتاب تاریخ نوشته شده است. این آثار عبارتند از: دستورنامه انوری ، بهجت التواریخ شکرالله بن شهاب الدین احمد به زبان فارسی و تواریخ السلاطین العثمانیه توسط وزیر اعظم محمد پاشای قرامانی به زبان عربی.
اولین آثاری که اطلاعات مفصلی درباره تاریخ عثمانی ارائه می دهند، در نیمه دوم قرن پانزدهم در دوره بایزید دوم نوشته شده اند.
۷- کل تاریخ عاشق پاشازاده در رابطه با عثمانی ها نوشته شده است.
در طول دوره بایزید دوم، آثار بسیاری وجود دارد که توسط مورخینی مانند تورسون بیگ، محمد نشری، اوروج بیگ، قوامی و روحی نوشته شده است.
تاریخچه عاشق پاشازاده، که حاوی مهمترین اطلاعات مربوط به دوره های اول تاریخ عثمانی است نیز در این دوره نوشته شده است. در حالی که مورخان قبلی مانند احمدی، شکرالله، انوری تاریخ عثمانی را بعنوان بخشی از تاریخ جهان به قلم درآورده بودند، عاشق پاشازاده همه تاریخ خود را راجع به عثمانی ها نوشت.
۸- نقطه عطف تاریخ نگاری دوره اول عثمانی
شیخ الاسلام ابن کمال، با دستور بایزید دوم تاریخی را به زبان ترکی نوشت و بعداً با تداوم این کار، اثر خود را به تاریخ ۱۰ جلدی تبدیل کرد که در آن ۱۰ پادشاه اول عثمانی ذکر شده بود. این اثر نقطه عطفی در تاریخ نگاری عثمانی است.
تاریخ نگاری دوره اول عثمانی با تاریخ ابن کمال، مهمترین اثر خود را ارائه کرده است.
۹- تاریخ بمثابه زنجیره متصل حوادث به هم
ابن کمال تاریخ را نه مانند تاریخ های نگاشته شده قبلی به عنوان مجموعه ای از وقایع غیر مرتبط،، بلکه به عنوان زنجیره ای از وقایع بهم پیوسته در نظر گرفت. وی ضمن توضیح موضوعی، بر وقایع قبلی که باعث وقوع آن شده بود نیز تأکید کرد.
اثر ابن کمال، دوره عثمان غازی تا بازگشت از نبرد موهاچ را شامل میشود. برای هر پادشاه، یک دفتر، یا همان یک جلد اختصاص داده بود. با این حال، اثر کمال پاشازاده که متشکل از ده دفتر است، امروزه بطور کامل در دسترس نیست.
۱۰- تاریخ نگاری رسمی عثمانی چگونه شروع شد؟
وقتی صحبت از تاریخ نگاری رسمی در امپراتوری عثمانی می شود، واقعه نگاری به ذهن خطور می کنند. از زمان ظهور موسسه وقایع نگاری عثمانی در اوایل قرن هجدهم که تاریخ را مینوشت، این موسسه به یک موسسه مستمر خدمات دولتی تبدیل شد که تا پایان امپراتوری ادامه داشته است.
با این حال، واقعه نگاری ادامه شاهنامه نگاری بود که در زمان فاتح ظهور کرد و از دوره قانونی تا اوایل قرن ۱۷ به یک نهاد خدمات مدنی دائمی تبدیل شد. هر چقدر بین اهداف و آثاری که این دو موسسه تولید کرده اند تفاوت معناداری وجود داشته باشد، اما شاهنامه نگاری و واقعه نگاری دو دوره متفاوت تاریخ نگاری رسمی هستند.
۱۱- شاهنامه نگاری در دوره فاتح شروع شد.
نوشتن شاهنامه از دوره فاتح آغاز شد. فاتح به شهدی مأموریت نوشتن وقایع تاریخی به سبک شاهنامه را داده بود، اما این اولین تجربه شاهنامه موفقیت آمیز نبود. بایزید دوم در دوره خود، اولین محصولات تاریخ نگاری رسمی خود را به زبان فارسی با ادریس بدلیسی و به زبان ترکی با آثار ابن کمال تولید کرد.
در این اثر، به دستور بایزید دوم، از تاریخ وصاف و جوینی، نامهای مهم تاریخ نگاری ایران، الگوبرداری شده و از سبکی نسبتاً آراسته استفاده شده است. در این اثر اطلاعات اصلی زیادی برای دوره های اولیه تاریخ عثمانی وجود ندارد.
۱۲- شاهنامه نگاری چیست؟
شاهنامه نگاری، تاریخ نگاری ادبی است و این سبک محصول تاریخ نگاری ایران است. شاهنامه، حماسه منظوم معروف فردوسی ، نقش عمده ای در ظهور و گسترش این نوع تاریخ نگاری داشته است.
شاهنامه نگاری که در آن سبک آراسته به معنا ترجیح داده شده و آشکار شدن ارزشهای اخلاقی تاریخی به جای جستجوی حقیقت در وقایع هدف آن است و انعکاس دیدگاه های محیطی است که نویسنده در آن حضور دارد، در کاخ های حکمرانان مسلمان مورد قبول واقع شده است.
۱۳- به زبان فارسی نوشته و با مینیاتورها تزئین میشد.
شاهنامه ها معمولاً به صورت شعر فارسی نوشته و با مینیاتور تزئین می شوند. مینیاتورهای موجود در شاهنامه هایی که در ایران نوشته شده، جنگ ها، زندگی کاخ ها، مراسم، یعنی زندگی واقعی را منعکس می کند. همچنین شاهنامه هایی وجود دارد که به زبان فارسی بصورت منثور، و از اواخر قرن شانزدهم به زبان ترکی بصورت منثور و منظوم نوشته شده است.
۱۴- در دوره قانونی به یک نهاد رسمی تبدیل شد
شاهنامه نگاری که در دوره فاتح موفق نبود، در دوره قانونی به یک نهاد رسمی تبدیل شد و نویسندگانی که از ایران می آمدند این وظیفه را تا پایان قرن شانزدهم بر عهده گرفتند. فتح الله عارف چلبی، اولین شاهنامه نویس این دوران، شاهنامه ای را که توسط شهدی ناتمام مانده بود، بازنویسی کرد. شاهنامه عالی عثمان که ۶۰ هزار بیت دارد در پنج جلد به زبان فارسی نوشته شده است
۱۵- واقعه نگاری چیست؟
وقایع نگار به معنی نویسنده واقعه است. ویژگی این تاریخ نگاری این است که وقایع سال به سال بیان می شود. واژه واقعه نگار در ابتدا “وقایع نویس” بود، اما بعداً به “واقعه نگار” تبدیل شد.
از عبدالرحمن عبدی پاشا که تاریخ دوره محمد چهارم را مینوشت، به عنوان اولین واقعه نگار نام برده میشود، اما این ادعا پذیرفته نشده است. اگرچه عنوان “وقایع نویس” برای مورخان در قرن شانزدهم استفاده می شد، اما ظهور واقعه نگاری به عنوان یک نهاد خدمات مدنی دائمی تحت نظر دیوان همایون با مصطفی نعیمه آغاز شد.
۱۶- واقعه نگاری چه زمانی استمرار یافت؟
شفیق محمد افندی که پس از نعیمی به یک واقعه نگار تبدیل شد، مدت کوتاهی خدمت کرد. از زمانی که راشد در ۱۷۱۴ به این سمت منصوب شد، واقعه نگاری استمرار پیدا کرد. مصطفی نعیمه حلبی بعنوان اولین واقعه نگار رسمی،، در آغاز قرن هجدهم منصوب شد و بین سالهای ۱۵۹۲ و ۱۶۶۰ از طرف دولت مامور به نوشتن تاریخ شد.
نهاد واقعه نگاری تا زمان لغو سلطنت ادامه یافت. با این حال، تواریخ واقعه نگار محتوی تاریخ امپراتوری عثمانی بین سالهای ۱۵۹۲-۱۸۶۸ است.
۱۷- جایگاه احمد جودت پاشا در تاریخ نگاری عثمانی کجاست؟
بزرگترین مورخی که امپراتوری عثمانی تربیت کرده، احمد جودت پاشا است. جودت پاشا پس از ترفیع در علمیه، سالها در وزارتخانه ها و استانداریهای مختلف کار کرد. وی با آماده سازی مجله احکام عدلیه، اثر خود را در تجدد قانون عثمانی گذاشت.
احمد جودت پاشا پس از مرگ نائل بیگ در سال ۱۸۵۵ به واقعه نگاری منتقل شد. با این حال، یک سال قبل از این انتقال، وی با تصمیم انجمن دانش مامور به نوشتن تاریخ بین سالهای ۱۷۷۴-۱۸۲۶ شد.
۱۸- رویداد ها را با روابط علت و معلولی بررسی میکرد.
جودت پاشا با بررسی اسناد و تاریخ ها، گوش دادن به رجال آن دوره در مورد اتفاقات و استفاده از منابع معاصر دیگر، یک تاریخ دوازده جلدی با عنوان “تاریخ جودت” نوشت. وی نه تنها وقایع را توصیف کرده بود بلکه به روابط علت و معلولی نیز توجه داشت.
وی در اثر خود از نظریه تاریخ ابن خلدون که مورخان قبلی توجه چندانی به آن نداشتند استفاده کرد و همچنین تاریخ اروپا را نیز در تاریخ خود جای داد.
۱۹- علاوه بر تاریخ نگاری رسمی، چه نوع تواریخ دیگری نوشته شدند؟
در کنار تاریخ نگاری رسمی، بسیاری از نویسندگان با ریشه بوروکراسی و علما نیز در زمینه تاریخ کار کرده اند. بعضی اوقات این تاریخ ها فقط برای توصیف جنگ ها یا اشخاص خاصی نوشته شده اند.
آثاری که برای توصیف فتح یک شهر یا یک قلعه و یا پیروزی یک جنگ نوشته میشد، غزوات‌نامه، ظفرنامه، سفرنامه و همچنین فتح‌نامه نامیده می شدند.
۲۰- غزوات‌نامه هایی که جنگ ها و آخین(آقین) ها را توصیف میکند.
در غزوات‌نامه که اولین نمونه های آن در ادبیات عرب با نام مغازی دیده می شود، بیشتر جنگ ها و آخین های غیر مسلمانان شرح داده می شود.
غزا نامه یا غزوات‌نامه ها که لشکرکشی های مربوط به دوره های اول تاریخ عثمانی را شرح میدهند، با ارائه اطلاعات دقیق در مورد یک جنگ یا لشکرکشی مشخص، خلا موجود در تاریخ عمومی عثمانی را پر می کند.
۲۱- خصوصیت تاریخ نگاری عثمانی چیست؟
تاریخ نگاری عثمانی آثاری در مکتب کلاسیک تاریخ نگاری اسلامی تولید کرده است. در این درک از تاریخ نگاری، که در جهان اسلام قبل از عثمانی شکل گرفته است، سعی می شود منابع مربوط به وقایع را مشخص و حقیقت روایات دریافت شود.
روشی در این زمینه تدوین شده است. زبان به کار رفته در این نوع تاریخ نگاری در مقایسه با زبان تاریخ نگاری ایران بسیار ساده است. علاوه بر این، مورخان عثمانی تحت تأثیر ابن خلدون قرار گرفتند که نظریه مهمی در زمینه فلسفه تاریخ ایجاد کرده بود.
۲۲- رویدادها با توجه به سالها شرح داده می شد.
مورخان معمولاً به این دلیل که تحت حمایت یکی از بزرگان دولت بودند یا می خواستند حمایت یک مقام رده بالا را بدست بیاورند، گاهاً در آثارشان در ارزیابی افراد مغرضانه عمل کرده اند. بنابراین، هنگام استفاده از یک تاریخ عثمانی، آن اثر باید با نویسنده و محیط آن ارزیابی شود.
در تاریخ نگاری عثمانی، طبق تاریخ نگاری کلاسیک اسلامی، حوادث بر اساس سالها توصیف می شوند و در پایان هر سال، بیوگرافی شیخ ، وزیر و شاعر متوفی در آن سال آورده می شود.
در همین باره بخوانید:
