مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: مذهب جعفری در میان شاخه های متعدد شیعه در طول تاریخ بزرگترین شاخه آن است، چنان که در حال حاضر وقتی نام شیعه برده می شود در واقع شیعه جعفری مورد نظر می باشد. منسوبان این مذهب به دلیل انتساب نظریات فقهی‌شان به جعفر بن محمد صادق، جعفری و به دلیل اینکه اعتقاد به امامان خویش را از اصول دین قرار داده اند امامیه نامیده می شوند. همینان به دلیل اعتقاد به دوازده امام به عربی شیعه اثنی عشریه هم نامیده می شوند. به دلیل کثرت استعمال نام جعفری برای این مذهب در ترکیه در این نوشتار منسوبان این مذهب جعفری نامیده خواهند شد. در استانبول جعفریان با سابقه چند صد ساله از فضای همه گیر استانبول استفاده کرده و نیز با بر جای گذاشتن تاثیرات خود در ایجاد میراث امروز فرهنگی این شهر شرکت کرده‌اند. آخرین دوره پادشاهی عثمانی از جهت حضور و وجود جعفری ها در استانبول بسیار دوره مهم و قابل توجهی است . صلح طولانی و پایدار بین ایران و عثمانی باعث گردید در مناطق تحت حاکمیت سلطنت عثمانی ایرانیانی که خیال تجارت داشتند امکان حضور در فعالیت های متنوعی را در این زمینه پیدا کنند . استانبول به عنوان نقطه وصل دو قاره آسیا و اروپا از سالهای ۱۷۰۰ جاذبه خاصی برای تجار ایرانی پیدا کرد و در نتیجه از سالهای ۱۸۰۰ به این سو تجار ایرانی زیادی در این شهر مستقر شدند.[۱] قسمتی از این تجار در منطقه اوسکودار و بخش مهمی از ایشان نیز در مسافرخانه های منطقه سورایچی و اطراف آن به فعالیت های اقتصادی خود رسیدگی می کردند. در حال مجتمع والده‌خان در منطقه محمود پاشا که هنوز هم از مراکز مهم تجاری استانبول به شمار می رود، محلی برای عرضه اموال تجار ایرانی برای فروش در اروپا بود.
شیعیان که با مراسمات مختلف در طول سال خصوصا مراسمات سالانه ماه محرم و روز عاشورا توجه‌ها را به خود جلب میکنند، از دهه ۱۹۶۰ با مهاجرت به مراکز صنعتی در غرب کشور به طور خاص در استانبول متمرکز شدند و این مهاجرت ها دوره جدیدی از حضور جعفریان در استانبول را رقم زد. سیر مهاجرت جعفریان از مناطق شرق آناتولی از جمله شهرهای قارص و ایغدیر و روستاها و بخش های اطرافشان به سمت شهرهای صنعتی از گذشته آغاز شده و تا سال ۱۹۹۰ ادامه یافت که در نتیجه آن استانبول دارای بزرگترین جمعیت جعفری مذهب در ترکیه گردید.
از آنجا که در دوره عثمانی بیشتر جعفری مذهبان استانبول را ایرانیان تشکیل می دادند، مساله رابطه آنها با دولت را سفارت ایران مدیریت می‌کرد. اما مهاجرین جعفری که از مناطق شرقی اناتولی به استانبول مهاجرت کرده‌اند شهروندان خود ترکیه به شمار می آیند. این ناهمگونی بازتاب مهمی در ارتباط جعفری ها با دولت و نهادهای دولتی داشته است، چنان که جعفری مذهبانی که در دوره های متاخر وارد استانبول شدند، نه به واسطه یک سفارت خارجی که به عنوان شهروندان ترک وارد تعامل با دولت شدند.
نخستین خانواده جعفری مذهب که البته تعداد محدودی نیز داشتند در مهاجر به استانبول بیشتر در مناطق مرکزی شهر همچون بالات و کاراگمرک و قاسم پاشا ساکن شدند ولی در سال های بعد با در نظر معیارهای مهمی همچون ارزان بودن زمین و آسان بودن شرایط زندگی در مناطقی مانند زیتون بورنو، باهچلی ائولر و باغجیلار ساکن شدند و پس از مدتی این مناطق به محل زندگی جمعی جعفریان مبدل شد. امروزه در مناطق مختلف استانبول جعفریان به چشم میخورند که در مناطقی از قبیل هالکالی (در منطقه کوچوک چکمجه)، خزانه‌دار (در منطقه باهچلی ائولر)، محله فوضی چقماق (در منطقه باغجیلار) و کاییشداغی (در منطقه کادی کوی) متراکم‌ترین جمعیت‌های جعفری را می توان یافت.
در مورد جمعیت جعفری مذهبان چه به صورت عمومی در کل ترکیه و چه در استانبول خصوصا آمار و داده دقیقی وجود ندارد و ارقام موجود در این خصوص بر اساس تخمین ارایه شده است. در سرشماری ها هم عموما مذهب افراد مورد سوال قرار نمی گیرد از این رو دست یافتن به داده مستند و دقیقی به غایت سخت و غیر ممکن می نماید. در مقابل اما زندگی جمعی پیروان مذهب جعفری و شرکت جمعی ایشان در مراسم عزاداری روز عاشورا به عنوان یک عرصه حضور قابل مشاهده می تواند مورد توجه قرار گیرد.
از آنجا که برخی عبادات در مذهب جعفری متفاوت از اهل سنت است که مهمترین نمونه آن نماز است در هر منطقه جدیدی که جمعیت جعفری قابل توجهی در آن ساکن شوند نیاز به یک مسجد مجزا برای جعفریان دارد. نتیجه طبیعی این نیاز به مسجد مجزا سبب شده است تا جامعه و نهادهای مربوط به مذهب جعفری چه در دوره عثمانی و چه در حال حاضر مسجد محور باشند.
از سده هفدهم تعداد جعفریانی که ملیت ایرانی داشته و به قصد تجارت در استانبول ساکن شده بودند بیشتر شد و در سال های بعد تر رو به افزایش گذاشت. ایشان به عنوان جامعه جعفری مذهبان برای انجام مناسک مذهبی بر اساس آیین خود از دولت عثمانی درخواست مجوز کرده و این درخواست مورد بررسی و موافقت قرار گرفت و توانستند برای خود مسجد، مزارستان، غسالخانه و مواردی از این دست داشته باشند. محمود پاشا بعنوان یکی از مراکز اصلی تجاری استانبول که مرکز والده خان در آن قرار دارد از مناطق اصلی تجار ایرانی بود که در داخل آن به درخواست ایرانیان مسجدی برای آنها تاسیس شد و حتی امروز نیز مرکز والده خان و مسجد آن از اصلی ترین مراکز جعفری ها در استانبول می باشد. وقوع انقلاب اسلامی در ایران در سال ۱۹۷۹ اهمیت تازه ای به این مسجد داد. به طوری که دانشجویان دانشگاههای مختلف در صدر کسانی که برای طرفداری از انقلاب اسلامی به این مسجد می امدند قرار گرفتند و این مسجد به عنوان سخنگو و تریبون انقلاب اسلامی در استانبول مشخص و متمایز گردید. در سالهای بعد به رغم استفاده مسجد در غیر اهداف دینی و عبادی و حتی بیشتر شدن حساسیت و کنترل دولت اما هیچ محدودیت یا تعطیلی‌ای در قبال این مسجد اعمال نشد و این مکان در حال حاضر هم محل عبادت جعفریان و خصوصا جعفریان ایران می باشد.
یکی دیگر از مناطق مهم جعفری مذهبان در استانبول مسجد سید احمد دره‌سی در کنار گورستان مخصوص ایرانیان در قاراجا احمد در منطقه اسکودار است. این گورستان و غسالخانه داخل آن به همراه مسجد مذکور در اواسط قرن ۱۹ بنا گذاشته شده و اختصاص به ایرانیان جعفری مذهب داده شد. علاوه بر ایرانیان کسانی همچون عبدالباقی گولپینارلی، از نویسندگان جعفری مذهب و نیز هنرمند شناخته شده، جم کاراجا نیز که از خانواده ای جعفری بود در همین مزارستان دفن شده اند. امروزه این مزارستان به نام مزارستان ایرانیان معروف بوده و مورد ترجیح ایرانیان جعفری می باشد. جعفری مذهبان ترک پس از فوت در مقبره ی محله هایی که زندگی می کردند به خاک سپرده می شوند و میان جعفری مذهبان ترک و سنی مذهبان از جهت مزارستان تفکیکی وجود ندارد .
مهاجرین جعفری مذهب آناتولی شرقی نیز مانند ایرانیان مسجد را مرکز زندگی و فعالیت دینی خود قرار می دادند. اولین جعفری های وارد شده به استانبول در محله های نزدیک به مسجد والده خان مانند بالات و قاسم پاشا ساکن شده نمازهای جمعه خود را در همان مسجد اقامه می کردند. در اواخر دهه ۱۹۷۰ پس از اینکه جمعیت جعفری ها به عدد معتنابهی رسید در هالکالی اقدام به احداث مسجدی مخصوص خود کردند و مسجد زینبیه در سال ۱۹۸۱ به مهمترین مرکز پیروان مذهب جعفری مبدل شد.
جعفریانِ ساکن در دیگر مناطق استانبول نیز در اولین فرصت مساجد اختصاصی شان را بنا نهادند که در نتیجه آن در حال حاضر بین ۳۵ تا ۴۰ مسجد بزرگ و کوچک جعفری در استانبول وجود دارد.مسجد امام علی در محله فوضی چقماق باغجیلار، مسجد مرکز مهدیه در محله خزانه‌دار باهچلی‌ائولر، مسجد ابوطالب در ایکی‌تئللی و مسجد امام حسین در محله کاییشداغی کادی‌کوی بزرگترین مساجد جعفریان در استانبول به شمار می آیند که البته این محلات اصلی ترین مراکز تمرکز جمعیتی شیعیان نیز هستند. علاوه بر این مراکز اصلی در مناطق دیگری همچون یاقاجیک، اورتاکوی، زیتون بورنو، تپه‌باشی، اسن‌یورت، آرناوت کوی، آلتین شهر و محمودبیگ اگرچه با تعدادی کمتر اما باز جمعیت های جعفری حضور داشته و مساجد اختصاصی خود را دارند.
مساجد برای جعفریان تنها یک مکان عبادی صرف نبوده بلکه کارهای اجتماعی و رویدادهای مختلفی در بستر مسجد انجام می شود و از این جهت مسجد برای آنان یک مرکز بزرگ فعالیت اجتماعی است. خصوصا در کنار مساجد بزرگ و جامع حتی سالن عقد و عروسی و سالن کنفرانس و سالن ورزشی نیز بنا شده است. حتی در سالهای اخیر انجمن ها و موقوفه ها و باشگاه های ورزشی در کنار مساجد جامع احداث شده اند. همچنان که به عنوان مثال در کنار مسجد جامع زینبیه در هالکالی، موسسات و انجمن هایی همچون انجمن معرفی، پژوهش و آموزش باورهای جعفری (CAFERİDER- Caferîlik İnancını Tanıtma, Araştırma ve Eğitim Derneği)، اتحادیه جهانی علمای جعفری (CABİR – Dünya Caferî Âlimler Birliği) و انجمن علمای اهل بیت (Ehl-i Beyt Âlimleri Derneği) که به عنوان اصلی ترین تشکیلات های مردم نهاد جعفری به شمار می آیند در حال فعالیت هستند. به شخص روحانی‌ای که در مساجد مشغول امامت جماعت است، آخوند گفته می شود و بنابر زندگی مسجد محور جعفریان و تاثیر مسجد بر تمامی شئون زندگی انان آخوند نوعی رهبری جعفریان را در تمامی شئون بر عهده دارد و در حال حاضر ریاست همه شئون پیروان مذهب جعفری در استانبول شخصی به نام صلاح الدین اوز گوندوز می باشد که سازمان دادن به امورات پیروان این مذهب و احداث و بنای مساجد بر عهده وی قرار دارد.
مهمترین آیین پیروان این مذهب پس از اعمال عبادی (واجبات) عزاداری ماه محرم است. جعفریان در سوگ شهادت حضرت حسین (ع) به صورت سازمان یافته عزاداری محرم را انجام میدهند و این مراسمات در هر نقطه از دنیا که جعفری ها وجود دارند به شکل متفاوت (و متناسب با فرهنگ و آداب و رسوم هر منطقه) اجرا می گردد. از زمان عثمانی تا کنون استانبول بعنوان میزبان پیروان مذهب جعفری اشکال متفاوتی از عزاداری دهه محرم را در سالهای طولانی به خود دیده است. در زمان عثمانی ایرانیان از ابتدای سالهای ۱۹۰۰ به انجام عزاداری محرم و عاشورا اهتمام ورزیده اند. هرچند تاریخ دقیق اولین عزاداری های بزرگ و با شرکت تعداد زیادی از انان مشخص نیست ولی به صورت تخمینی انجام مراسمات بزرگ به اواسط سده ۱۹۰۰ بر می گردد که در مساجد جامع بزرگ شیعیان برگزار می گردید. بر اساس مدارک و مستندات به جا مانده از آن دوره عزاداری های معظمی در استانبول برگزارش میشده است. در مجالس عزاداری حضرت حسین (ع) قمه زنی و مرثیه خوانی و ذکر مصائب رئوس اصلی آیین عزاداری را تشکیل می داده است. عزاداری از شب اول محرم شروع و تا شب دهم ادامه پیدا می کرد و در مکان های مختلف منطقه محمود پاشا عزاداری انجام می شد. روز دهم محرم جعفریان با قایق از منطقه امین اونو به منطقه اوسکودار آمده و عزاداری را به اتمام می رساندند.
مقارن با تاسیس جمهوریت و سقوط عثمانی استانبول از نظر اجتماعی سیاسی و دینی به شدت تغییر کرده و انجام عزاداری های محرم امکان پذیر نشد. مهاجرین جعفری مذهب پس از سالهای ۱۹۹۰ شروع به احیای آیین عزاداری محرم کرده و با گروه‌های کوچک عزای محرم را برگزار می کردند تا اینکه در خلال سال ۲۰۰۰ و پس از آن این آیین ها با حضور چند ده هزار نفری پیروان مذهب جعفری برگزار گردید و با حضور ملیت ها و مهاجرین مختلف که اکثریت آنان را جعفریان ایرانی الاصل تشکیل می دهند به یک آیین سوگواری بین المللی بدل گردیده است.
این تحولات جامعه جعفری مذهب نمونه ای بارز از روح و فضای فراگیر استانبول است که فضای زیستی یک تشکل اجتماعی را فراهم آورده است.
نویسنده: عبدالقادر یئلر
[۱] بر اساس یک سرشماری که در سال ۱۸۵۱ انجام شده است در مناطق مختلف استانبول ۲۴۳ تاجر ایرانی ساکن بوده و مشغول تجارت بوده اند. (BOA, İ.HR, 74/3603)
