مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: همواره در طول تاریخ و در تمامی کشورهای اسلامی نسبت به نوادگان حضرت پیامبر که از نسل وی بودند احترام و بزرگداشت خاصی از طرف مسلمانان ابراز شده است.[۱] مشخصا در مناطق تحت حاکمیت مسلمانان ترک این احترام و بزرگداشت بسیار بیشتر مخلصانه تر و والاتر بوده است. چنان که در احترام و ابراز ارادت نسبت به آن دسته از اهالی مکه و مدینه که به قبایل ترک نشین رفت و آمد کرده اند – علیرغم نداشتن ارتباط نسبی ایشان با پیامبر و به صرف اینکه اهل دیاری هستند که پیامبر در آن سرزمین دیده به جهان گشوده و رشد یافته و به تبلیغ دین اسلام پرداخته و در عین حال قبر شریف ایشان در آن سرزمین قدسی قرار گرفته – کوتاهی نورزیده اند.[۲]
احترام و توجه ویژه حاکمان عثمانی به اهل بیت پیامبر و عالمان دینی همواره باعث هجرت بسیاری از علما و سادات شریف از مناطق مختلف به مناطق تحت حاکمیت عثمانیان شده بود. عثمانیان بواسطه والیان و متصدیان خویش به این مهاجران گرانقدر کمک های مادی و معنوی کرده و علاقه و ارادت خالصانه خویش را نشان داده اند. احترام و تکریم نسبت به اهل بیت در ممالک اسلامی چنان والا و خاص بود که برای منسوبان به خاندان پیامبر قواعد خاصی وضع شده یا تشکیلاتی برای انجام امور ایشان تاسیس شده و برای آن رییس معین شده و از پرداخت مالیات معاف شده بودند. سلجوقیان آناتولی و پس از ایشان عثمانیان در اقتدا به سلف صالح اهل بیت را به عنوان میوه های درخت رسالت و امانت های پیامبر در میان امت پذیرفته بودند.
در این چارچوب عثمانیان به صورت خاصی بوسیله موسسات گوناگون و وضع قوانین و برنامه های خاص ارادت و محبت خود را در طول تاریخ به نسل پیامبر نشان داده اند.
پس از تشکیل دولت عثمانی مانند دولت های مسلمان ترک پیش از خود در راستای حفظ عزت و شرف منسوبین اهل بیت و نیز حفظ حقوق آنان تشکیلات و قانون های خاصی وضع کردند[۳] که مهم ترین انها نقیب الاشراف است که به شرح مختصری از ان می پردازیم:
نقیب الاشراف به شخصی که رسیدگی به امور نوادگان از نسل پیغمبر اعم از سادات حسینی و حسنی و اداره امور مربوط به آنان را متکفل شده بود و با نظارت ایشان اموری مانند ثبت و ضبط شجره نامه ایشان را انجام می داد و خود یکی از آنان بود گفته میشد. وی در مرکز دولت سکونت داشت در شهرهای مختلف قایم مقام داشت که اینان ثبت زاد و ولد اعاده و حمایت از حقوق ایشان جلوگیری از سر زدن رفتار ناشایست و برخورد با کسانی که رفتار ناشایست و تقسیم غنایم و فی را بر عهده داشتند.
بعبارتی نقیب الاشراف وصایت عام سلاله پیامبر را بر عهده داشت که مهمترین وظیفه وی ثبت و ضبط نوادگان پیامبر و حمایت و حفاظت از این نسل شریف بود.[۴]
اولین کسی در تاریخ اسلام که نیاز به ثبت انساب را مورد توجه قرار داد عمر بود و همو اولین دیوان خانه را برای ثبت فرزندان از نسل پیامبر ایجاد نمود[۵]. که شجره نامه های مورد اعتماد از نتایج این دیوان ها است که در دوران خلفای بعدی هم این دیوان ها حفظ گردید چنان که حضرت علی شخصا مسیولیت تقسیم غنایم هاشمیون را بر عهده گرفته بود.[۶]به این اعتبار اولین مقام رسمی رسیدگی کننده به امور اهل بیت حضرت علی علیه السلام بوده است. جایگاه نقیب الاشراف برای اولین بار در زمان حکومت المتوکل عباسی تاسیس شد . به دلیل جایگاه بالای حکومتی نقیب الاشراف شخصا توسط خلیفه تعیین و با تشریفات مناسب و در شان حرمت وی منصوب می گردید [۷] بغیر از شرافت ذاتی مقام نقیب الاشراف پس از شخص خلیفه بالاترین مقام بوده است. در نامه ها و فرامین خلفا به نقیب الاشراف نهایت احترام و تعظیم مشهود است و وظایف بسیار مهمی چون سقایت و ریاست عدالت خانه به ایشان واگذار می شده است[۸] اولین بار در حکومت عثمانی در سال ۸۰۲ هجری و توسط سلطان یلدرم بایزید مقام نقیب الاشراف ایجاد گردید . اولین نقیب الاشراف نیز سید علی ناتابن محمد که اصالتا اهل بغداد و از شاگردان امیر بوحری تعیین گردید[۹] . در میان رجال دولتی بالاترین مقام راداشت و بعنوان مستجاب الدعوه انجام مراسم دعا را عهده دار می شدند . در زمان عبدالحمید دوم نیز مکان مخصوصی برای اقامت ایشان ایجاد گردید . مقام نقیب الاشراف همراه با سلطنت عثمانی به تاریخ پیوست . انتخاب نقیب الاشراف از میان اهل علم) حوزه علمیه) گاهی منجر به مسیولیت توامان نقیب الاشراف و قاضی عسکری و حتی شیخ الاسلام می شده است.[۱۰]
وظایف اصلی تشکیلات نقیب الاشراف :
۱٫ثبت موالید و فوت سادات و شریفان و تثبیت و تسجیل سلسله اهل بیت و احصا سادات و مشخص شدن مدعیان دروغین سیادت و جلوگیری از اختلاط نسب بین سادات و غیر ایشان
- تلاش در جهت تامین معاش برای زندگی مطلوب سادات و حفظ ارزش و احترام و عزت نفس ایشان نزد مسلمانان و به این ترتیب محبت و اهتمام جامعه امورات ایشان را انجام می داد. بعبارتی بالابردن عزت و احترام اهل بیت و جلوگیری از هر چیزی که با تعظیم و تکریم ایشان در تناقض بوده و به تضعیف جایگاه آنان منجر شود.
۳٫منع سادات از اشتغال به امور و شغل هایی که تناسبی با جایگاهشان ندارد و موجب تحقیرشان می گردد و فراهم کردن راههای درامد در شان ایشان
- تدبیر زندگی و رفتار سادات در حدود شرع و عدم خروج از آن و بدین ترتیب عدم قرار گرفتن ایشان در معرض تهمت مردم به صورتی ک نقیب الاشراف و قایم مقام هایش قبل از اینکه مردم از سادات رفتار غیر شرعی یا غیر اخلاقی ببینند مانع از ان گردند
- رسیدگی به خطاها و جرایم سادات و مجازات آنها در صورت لزوم و تاسیس محاکم مخصوص بدهکاران یا مجرمین ایشان و توقیف و بازداشت انها در صورت لزوم و تاسیس و اداره بازداشتگاه های مخصوص ایشان و اجرای مجازات با تایید و نظارت مستقیم نقیب الاشراف انجام می گرفت
۶٫تقسیم فی و غنایم در بین ایشان از وظایف نقیب الاشراف بوده است
- ممانعت از ازدواج زنان سیده با کسانی که از هر جهت در شان ایشان نیستند از وظایف نقیب الاشراف بوده است.
- برترین مقام حکومتی در میان سادات و شرفا پس از نقیب الاشراف مقام علمدار بود که در زمان جنگ و غیر آن مسیولیت بیرق شریف را بر عهده داشت . نقیب الاشراف و سایر سادات در مراسم بیرق و در اطراف ان به صورت مشترک حضور یافته و با ختم صلوات و گفتن تکبیر در نزدیکی بیرق حرکت می کردند . علاوه بر این بر اساس قانون نقیب الاشراف در نزدیکی بیرق حرکت کرده در اطراق طوق همایونی حرکت می کردند.
۹٫اولین بیعت کننده با هر پادشاه عثمانی به اعتبار قانون نقیب الاشراف بود . در مراسم جلوس پادشاهان و مراسم تبریک عید هنگام عرض تبریک نقیب الاشراف پادشاه به احترام وی از جای بر می خاست و درباریان نیز به تشویق می پرداختند.
- قبول و اعلان سیادت کسانی که سیادت آنها بر اساس تحقیق مشخص شده و دادن لقب سیادت در محکمه و در حضور شاهدان از دیگر وظایف نقیب الاشراف بوده است.[۱۱]
پذیرفتن رنگ سبز به عنوان رنگ مخصوص اهل بیت :
اولین بار استفاده از رنگ سبز برای معرفی نوادگان پیامبر در زمان مامون عباسی باب شد زیرا همو بعد از رسیدن به خلافت علی بن موسی الرضا فرزند موسی بن جعفر را به ولیعهدی خود انتخاب کرد و به استفاده از شال و عمامه سبز برای معرفی نوادگان پیامبر دستور داد.[۱۲] و پس از این شناخت سادات به شال و عمامه سبز در میان مسلمانان رایج گشت و علی الخصوص عثمانیان به این موضوع اهمیت ویژه ای مبذول داشتند. این نشانه سیادت بعنوان سمبلی برای شناخت اهل بیت و یک متمایز کننده با مردم عادی بوده است و موجب شناخت ایشان و تعظیم و احترام شایسته مردم به انها بود و نیز مانع هرگونه بی احترامی به ایشان می گردید.[۱۳] در زمان عثمانیان به سادات و شرفا امیر نیز گفته می شد. نقیب الاشراف علاوه بر عمامه ای که اهل علم بر سر می گذاشتند بر روی آن پارچه سبز می بستند همزمان سادات و شرفا نیز عمامه سبز می بستند. حتی به اشخاصی که سید یا شریف نبودند و از نمادهای انان استفاده می کردند ابتدا هشدار و تذکر داده می شد اگر علیرغم تذکر به این کار ادامه می داد مستحق مجازات می گردید .[۱۴]
در نظر گرفتن مستمری و محسوب کردن سادات و شرفا از نیروهای لشکری هم یکی دیگر از وظایف نقیب الاشراف بود . کسانی هم که امکان انجام شغلی که شان سیادت را دارا باشد نداشتند از مستمری دولت عثمانی به سبب سیادت خود بهره مند می شدند که در سایر ممالک اسلامی نیز به این صورت بوده و یکی از دلایل آنرا میتوان ممنوعیت دینی سادات در استفاده از زکات دانست که به همین دلالیل سهمی برای ایشان از موقوفات و سایر وجوهات بغیر زکات داده می شد و از برات و مستمری دولتی بهره مند بودند[۱۵].
یکی از بهترین مثال ها برای درک ارج و قرب سادات در عثمانی محسوب کردن انان از نیروهای لشکری در زمان سلطان ابراهیم اول و بوسیله برات همایونی بود زیرا نیروهای لشکری یک دسته ویژگی هایی داشتند و مهمترین امتیاز سادات معافیت شان از پرداخت هایی چون مالیات و مانند آن بود.
نویسنده: امین آرواس
[۱] osmanlI tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, pakalın mehmet zeki, istanbul 1971
[۲] Uzunçarşılı,ismail hakkı, mekke-i-mükerreme emirleri, ankara 1984, s.4
[۳] Uzunçarşıh, a.g.e, s.4
[۴] Pakalın a.g.e s.647
[۵] Suyutı, tarıh ul hulefa , kahıre, 1963, s23,137,143
[۶] Ebu davud, haraç,۲۰
[۷] Sarıcık a.g.e s.189
[۸] Pakalın a.g.e s.647
[۹] Uzunçarşılı a.g.e s.9
[۱۰] Uzunçarşılı a.g.e s.11
[۱۱] Sarıcık a.g.e 191
[۱۲] Suyutı a.g.e s.307
[۱۳] Sarıcık a.g.e s.250,251
[۱۴] Uzunçarşılı a.g.e s.11
[۱۵] Sarıcık a.g.e s.252, 255
