مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: ژوهانس کودر از سرشناس ترین اساتید تاریخ بیزانس است که به صورت طبیعی یکی از اصلی ترین حوزه های فعالیتش توجه به جایگاه سلطان محمد فاتح و چگونگی فتح استانبول است. او با توجه به تسلطی که بر منابع بیزانسی، لاتینی، یونانی و اروپایی دارد در مقالات و نوشته های مختلف خود تلاش کرده است تا به خوانشی دقیق از چگونگی فتح استانبول، نوع نگاه اروپا و جهان مسیحیت به سلطان محمد فاتح و جهان بینی فاتح دست یابد.
در این میان از مهمترین مقالات او مقاله “درباره فواید تاریخ در سیاست: نمونه سلطان محمد فاتح به مثابه علمی تجربی” است که در آن تلاش میکند تا ضمن مطالعه کنش ها و واکنش های رفتاری سلطان محمد فاتح رفتارهای او را ریشه شناسی کرده تاثیراتی را که او از امراء جهانگیر پیش از خود پذیرفته است مورد مطالعه قرار دهد.
او با استناد به منابع یونانی معقتد است که سلطان محمد فاتح به دلیل تسلطی که بر منابع اساطیری یونان داشت در برابر رقبا و دشمنانش فتوحات خود را از این منظر مورد توجه قرار میداد. سلطان محمد اطلاعات وافری در مورد تاریخ یونان، فضلا و حکمای یونانی و جنگجویان آن دیار داشته و به استناد منابع یونانی با ورود به شهر آتن تلاش میکند تا اماکنی را که پیش از این صرفا نام آنها را میدانسته از نزدیک ببیند. کریتوولوس در مورد سفر فاتح به آتن (۱۴۵۸) مینویسد: “او شهر را، ابنیه آن را، خصوصا آکروپولیس را و مکان هایی که مرکز سیاسی بوده، همچنین موقعیت جغرافیایی شهر را، وضعیت دریاها، وضعیت بنادر و کارگاه های کشتی سازی و در یک کلمه همه آنچه را که در این شهر بود، میخواست که از نزدیک ببیند و بر آن نظارت کند. او از آنچه دیده بود مسرور شده و به تمجید از آنها پرداخت. به خصوص زمانی که بر فراز آکروپولیس برآمد، از آنجا که یک حاکم دانشمند و معظم بود، با نگاه به آن خرابه ها منظره دوران شکوه آنها را در ذهن زنده کرد. رفتاری لطف آمیز با مردمان شهر پیشه کرد چرا که نسبت به پدران آنان نگاهی احترام آمیز داشت. او تمام تقاضاهای مردم آتن را اجابت کرد.”
همین نویسنده در جایی دیگر مینویسد: “به رغم اینکه پادشاه کشوری بزرگ بود، و ثروت و سلاح و سربازان فراوان در زیر دستش بود، به رغم آنکه زیباترین نقاط آسیا و اروپا در زیر نگین حکمرانی اش قرار داشت، هیچ گاه از آنچه در دست داشت راضی نبود. در عوالم خیالش همواره به گشت در همه جهان می‌پرداخت. او در افکارش همواره در پی انبازی با اسکندر کبیر، پمپئوس، سزار و کسانی ازاین دست بود.”
این نویسنده یونانی در جای دیگری باز هم به نقل فضایل سلطان محمد فاتح می‌پردازد: “شخصیت او به نوعی بود که در هر زمینه ای عطش حرکت و فعالیت داشت که این ویژگی او به شدت یاریگر او بود. اما به ویژه ویژگی‌هایی که یاریگر او در فعالیتهایش بودند، دانش بی پایان او بود که شانه به شانه فضلای کهن بود. او تحت نظارت آموزگاران عرب و فارس علاوه بر آثار به این زبان ها آثار هلنی را نیز در ترجمه هایی که به این زبان‌ها شده بود با تعمق خاصی مطالعه می‌کرد.”
البته این تنها کریتوولوس نیست که نسبت به فضل تاریخ دانی سلطان محمد فاتح معترف است بلکه دیگر نویسندگان معاصر او نیز بر تاریخ‌دانی و تاریخ‌خوانی او اشاره کرده و تاکید می‌کنند که این آگاهی های او نه از باب صرف آگاهی بلکه به مثابه یک برنامه و محرک برای حرکت های میدانی بوده است.
پزشک ونیزی سلطان محمد، ژاسمو لانگوستو در این باره مینویسد: “سلطان، همواره خواستار اطلاعاتی در مورد وضعیت جغرافیایی ایتالیا، وضعیت حاکمیت های محلی، وضعیت مراودات حاکمان و پاپ و مسائلی از این دست است و دارای نقشه ای بزرگ است که وضعیت جغرافیایی اروپا را نشان میدهد.”
گئورگیوس اسپرانتز (سده ۱۶) نیز در این مورد مینویسد: ” او همواره در حال مطالعه در مورد شرح حال اسکندر مقدونی، اوکتاویوس سزار، کونستانتین بزرگ، فلاویوس، تئودیوس و پادشاه قهرمان کنستانتینوپولیس بود که از اسپانیا آمده بود. او در پی راه‌هایی بود که بتواند از آنها پیشی بگیرد.”
البته به هنگام خواندن این سطرها نباید دچار این اشتباه شد که علوم انسانی بما هو نفسه اهمیتی برای محمد فاتح نداشت. تمایل خاص او به اسکندر کبیر نه صرفا از سوی کاردینال کیولی ایسیدوریس، که از سوی منابع غربی ای همچون نیکولا ساگوندینو نیز تصدیق شده است. او خبر میدهد که در نزد سلطان یک عالم مسلط به زبان عربی و دو پزشک مسلط به زبان های یونانی و لاتینی حضور داشته اند. این افراد همواره در حال انتقال اطلاعات به او در مورد شخصیت های تاریخی بودند. او ادامه میدهد: “او برای خود اسکندر مقدونی و گاییوس سزار را به عنوان اسوه و الگو قرار داده بود. می خواست که شرح حالات و افعال آنها به زبان او ترجمه شود، چرا که خواندن و شنیدن در مورد آنها برای او به غایت لذت بخش بود.”
همین مساله را ژاکومو لانگوستو نیز تایید میکند. او تایید میکند که سلطان محمد هر روز به دو نفر که یکی از آنها ایتالیایی بوده دستور میداده تا داستان‌هایی را برای او بخوانند. از جمله نویسندگانی که او مشتاق شنیدن ماجراهای آنان بود لائرتیوس، هرودوت، لیویوس، کوینتوس کورتیوس و پاپ ها، امپراتورها، پادشاهان فرانسه لومباردها بودند. او البته که با اثر اسکندرنامه احمدی (متوفی ۱۴۱۳) آشنا بود.
همچنان که پیشتر نیز اشاره شد سلطان محمد فاتح همواری گروهی از مترجمین را در معیت خود داشته است و دستور ترجمه های آثار مختلف را برای آنها صادر می‌کرده است. اما آیا خود او نیز آشنا به این زبان ها بود یا نه؟ باید گفت که با توجه به وجود واحدی اختصاصی برای تولید نسخ خطی به زبان هایی که در بالا اشاره شد برای شخص شاه و روایت هایی که از برخی منابع تاریخی به جا مانده است، به نظر میرسد او در حد مبانی و سطحی که توان استفاه از منابع را داشته باشد با زبان های یونانی و لاتینی و سایر زبان های شرقی آشنا بوده است.
ژوهانس کودر، در ادامه مقاله خود با تشریح مبسوط تاثرپذیری های سلطان محمد فاتح از جهان بینی یونانی تاکید میکند که او تلاش داشت تا فهم های تاریخی خود را نه به مثابه یک اطلاع از گذشته که در جایگاه راهنمایی برای آنچه باید کرد ارزیابی کند. او با پردازش روایت هایی که منابع یونانی و لاتینی از محمد فاتح ارائه کرده اند نشان میدهد که راویان غربیِ سلطان محمد فاتح در قبال او دچار نوعی تاثیرپذیری و حتی تحیر بوده اند.
کودر در ادامه میپرسد که به راستی به چه دلیلی مسیحیانی که حتی تحت حاکمیت او نبودند در برابر اندیشه های جهانشمولی او رویکردی انفعالی داشتند و از این که یک مسلمان در پی تحکم بر همه جهان آنها است حس اکراهی به آنها دست نمیداد؟ گذشته از این چرا نویسندگان بیزانسی و معاصران اروپایی آنها چه با نوشته ها و چه با تصویرگری های خود تصویری داهیانه و پر اصالت و فضیلت از او به نمایش میگذاشتند؟
ژوهانس کودر، در پاسخ به این پرسش ها پاسخ قابل تاملی ارائه میدهد: اروپائیان برای در امان ماندن از حص تحقیر و کوچک شمردن شکست های بزرگی که در برابر سلطان محمد فاتح متحمل میشدند سعی میکردند تا عظمت شخصیتی او را هر بیشتر مورد تاکید قرار دهند. در واقع آنها نیز به صورت هدفمندی همذات پنداری های سلطان محمد فاتح با کسانی همچون اسکندر مقدونی و سزار را موکدا مورد اشاره قرار داده اند تا نشان دهند که شکست ما در برابر فاتح چندان هم مساله ای که ناشی از بیمقداری و ناتوانی ما باشد نبوده بلکه تجربه ای عادی در تاریخ است که پیش از این نیز در شخصیت های مختلف تاریخی تکرار شده است!
حکمروایان اروپایی متوجه شکست های متمادی خود در برابر فاتح بودند و هیچ راهبردی مشترکی برای دفاع از اروپای مسیحی در برابر فاتح نداشتند از این رو برای این که موازنه ای بین ناتوانی خود و توانایی دشمنشان ایجاد کنند تلا ش میکردند تا سلطان محمد فاتح را بسیار بزرگتر، فاضلتر و معظم تر از آنچه که بوده تصویر کنند.
ترجمه ترکی مقاله را از اینجا دانلود کنید:
نویسنده: لیلا علیزاده
