مطالعات عثمانی
پایگاه مطالعات عثمانی: در ادامه همکاری های علمی دانشوران ایران و ترکیه بخش تاریخ سلجوقیان کتاب جامع التواریخ حسنی با مقدمه، تصحیح و نحقیق بلنت اوزقوزو گوندلی از سوی فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی منتشر شد.
ویراستاری این اثر را عبدالحسین لاله بر عهده داشته و کتاب در ۴۴۶ صفحه منتشر شده است.
سلجوقیان که به جغرافیای وسیعی از آسیای میانه تا کرانه‌های مدیترانه حکمرانی کرده و ایران و آسیای صغیر را موطن خود قرار داده بودند، به دلیل ایفای نقش مهم تاریخی‌شان در تاریخ شرق و دنیا، جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده‌اند. در ذکر اهمیت چنین موضوعی باید اذعان داشت با وجود آنکه تحقیقات مربوط به تاریخ سلجوقیان مربوط به ادوار گذشته است؛ اما هنوز تحقیقات یادشده نتوانسته نتایج درخوری به همراه داشته باشد. چنین وضعیتی تاحدودی مربوط به منابعی است که زمان سلجوقیان به زبان‌های گوناگون نوشته شده و در عصر کنونی هنوز امکان تصحیح و نشر نیافته‌اند. این کتاب، معرفی، تحلیل و تحقیق منبعی بسیار مهم از تاریخ سلجوقیان است که تاکنون ناشناخته باقی مانده است. بخش سلجوقیان «جامع‌التواریخ» که مؤلف دورۀ تیموریان حسن یزدی آن را به زبان فارسی نگاشته است، با تطبیق آثاری که مرتبط با موضوع کتاب است، تصحیح و افزون بر چاپ آن به زبان فارسی، در نسخۀ دیگری به زبان ترکی استانبولی نیز چاپ خواهد گردید.
نام اصلی مؤلف که به «حسنی یزدی» معروف است، حسن بن شهاب الدین حسین بن تاج‌الدین یزدی است. مؤلف که با لقب شاعر منجم یا منجم شاعر شناخته می‌شود، در این کتاب خود را چنین معرفی می‌کند: «ابن شهاب، حسن شهاب، حسن بن شهاب، حسن شهاب حسین الیزدی المعروف به ابن شهاب شاعر منجم، حسن بن شهاب بن حسین المعروف به ابن شهاب شاعر منجم، منجم، شاعر منجم، المعروف به ابن شهاب شاعر منجم». دربارۀ زادگاه، دوران کودکی و آموزشی مؤلف، هیچ‌گونه اطلاعی در دست نیست؛ اگرچه حدس زده می‌شود به احتمال قوی وی کرمانی است. زمانی که تیموریان بر کرمان حکم می‌راندند، وی در قبال ۶۰۰ دینار به مدت سی سال در یک بنیاد انجام وظیفه کرده است. مؤلف در سن شصت‌سالگی با تفویض ادارۀ کرمان به سید میرک شیروانی این وظیفۀ خود را از دست می‌دهد. بر این اساس احتمالاً تاریخ تولد وی سال ۷۹۳ است. اگرچه مؤلف این کتاب را در سال ۸۵۵ به زبان فارسی و به نام میرزا سلطان ابوالمظفر محمود بهادر بن بایسنقر بن شاهرخ تیموری آغاز کرده است، اما پس از کشته‌شدنش توسط برادرش میرزا سلطان ابوالمظفر بابر بن بایسنقر بن شاهرخ در ذی‌الحجۀ سال ۸۵۵ اثر خود را به وی تقدیم می‌کند. دربارۀ زندگی مؤلف و مرگ او پس از این تاریخ اطلاعی در دست نیست.
حسنی یزدی با این وجود یک شاعر است؛ چنان‌که در جای‌جای اثرش، سروده‌هایش دیده می‌شوند؛ اما سروده‌هایش به اندازۀ تاریخ‌نگاری وی از اعتبار کافی برخوردار نیست. با این حال بعضی از ابیات نوشته‌شده در این اثر، دربرگیرندۀ اطلاعات ذی‌قیمت اجتماعی و تاریخی است. گرچه مؤلف در این اثر به وجود دیوانی از اشعار خود اشاره دارد، اما تاکنون اثری از آن به دست نیامده است.
گفته شده حسنی یزدی صاحب سه اثر است: تواریخ آل سلجوق، دیوان، جامع‌التواریخ حسنی.
نویسنده نگارش کتاب را با استفاده از پنجاه کتاب به عنوان مآخذ در ۲۵ محرم سال ۸۵۵ در کرمان آغاز کرده و دو سال بعد در سال ۸۵۷ به اتمام رسانده است. محتوای اثر مشتمل بر یک مقدمه و شش بخش است. بخش‌های کتاب چنین است: مقدمه؛ بخش اول: حضرت آدم، حضرت حوا و آفرینش ایشان؛ بخش دوم: تاریخ حکمرانان قدیم عجم تا ساسانیان؛ بخش سوم: زندگی پیامبر اسلام، اهل بیت و عصر چهار خلیفه؛ بخش چهارم: عصر اموی‌ها؛ بخش پنجم: عصر عباسیان و تاریخ حکمرانی سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و گورکانیان در آن عصر؛ بخش ششم: تاریخ حکمرانان پس از سلجوقیان که مشتمل بر هفت فصل است: آل بویه، خوارزمشاهیان، اتابکان، قراختائیان کرمان، مظفریان، حکمرانی چنگیز و مغولان، و زندگی و فعالیت‌های تیمور. اهمیت این بخش که مؤلف خود شاهد برخی از حوادث آن بوده است، از سوی پژوهشگرانی چون مدرسی طباطبایی و ایرج افشار نیز بیان گردیده است.
این کتاب برای عصر سلجوقیان به‌ویژه سلطان سنجر یکی از منابع مفصل تاریخی به شمار می‌رود. اما با این وجود، تاکنون در این‌باره تحلیل و نقدی فراگیر انجام نشده است. اهمیت خاص این کتاب برای تاریخ سلجوقیان، در استفاده از نقل‌قول‌های منابعی چون سنجرنامه (رزم‌نامۀ سنجری یا روزنامۀ سنجری) است که مؤلف در اثنای اثرش مرتب اسم آنها را ذکر می‌کند.
«جامع‌التواریخ حسنی» که به زبان فارسی نوشته شده، در جایی ساده و در جایی دیگر مطنطن است. علاقۀ مؤلف به سرایش شعر و پیش‌ترها نگارش آثاری منظوم در این کتاب نیز خود را بروز می‌دهد؛ به طوری که بخش‌های منظوم درون اثر حجم زیادی را به خود اختصاص داده است. وقتی اشعار و بخش‌های منظوم اثر بررسی می‌شوند، نمایان می‌شود که توانایی تاریخ‌نگاری نویسنده بیش از قدرت شاعرانگی وی است. در بخش‌هایی از اثر نیز احادیث و آیات قرآن جای گرفته است.
حسنی یزدی کوشیده در نگارش بخش مربوط به سلجوقیان، وقتی از آثار مؤلفان پیش از خود استفاده می‌کند، به ویژگی‌های زبانی و ساختاری آنها بی‌توجه نباشد. چنان‌که مؤلف در اثر خودش، به‌ویژه نقل قول‌هایی که از «سلجوق‌نامه» ظاهرالدین نیشاپوری انجام می دهد، شیوۀ ساده و روان اثر و نیز در استفاده از «بدایع الزمان فی وقایع کرمان» افضل‌الدین ابوحامد بن حامد کرمانی، زبان ثقیل و مطنطن اثر را عیناً به کار می‌گیرد. این وضعیت سبب شده اثر گاهی مطنطن و گاهی نیز ساده و بی‌پیرایه باشد. باقی بخش‌های منظوم و منثور کتاب که شیوۀ خود مؤلف است، دارای زبانی نسبتاً ساده و روان است.
نکتۀ دیگری دربارۀ نگارش و زبان این کتاب، قرارگرفتن برخی از عناوین و اصطلاحات ترکی در کنار کلمات باستانی فارسی و عربی است؛ به‌ویژه برخی از عناوین و اصطلاحات اداری و نظامی که پس از دورۀ ایلخانیان وارد زبان فارسی می‌شوند، از سوی مورخان دورۀ تیموری چون حسنی یزدی به شکل فراگیری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
امروزه تنها دو نسخه از این کتاب باقی مانده است؛ نسخۀ تهران و نسخۀ استانبول که این تصحیح از روی این دو نسخه انجام شده است.
