مطالعات عثمانی
بَیاضیْ‌زاده، کمال‌الدین احمد بن حسن (۱۰۴۴- ۱۰۹۸ ق / ۱۶۳۴-۱۶۸۷م)، از عالمان فقه و کلام در قلمرو دولت عثمانی. پدرش حسام‌الدین حسن بیاضی از عالمان بوسنی بود و ازاین‌رو، وی به بوسنوی و رومی نیز معروف شده است (محبی، ۱ /۱۸۱؛ خانجی، ۳۳؛ بروسه‌لی، ۱ / ۲۵۸). احمد در استانبول زاده شد و تاریخ ولادت او را در ۱۰۴۲ق (ثریا، ۱ /۲۲۴-۲۲۵) و درگذشت او را در ۱۰۹۶ یا ۱۰۹۹ق نیز آورده‌اند (همانجا؛ سامی، ۲ /۱۴۲۲).
احمد در استانبول نزد استادان معروف زمان همچون ملاچلبی و شیخ‌الاسلام ابوسعید (شیخی، ۱ /۵۳۴؛ خانجی، همانجا) شاگردی کرد. آن‌گاه در مدارس معروف ادرنه (شیخی، همانجا)، صحن ثمانیه، سلیمانیه و ایاصوفیه در استانبول (همو، ۱ /۵۳۵) به تدریس پرداخت. در شهرهای حلب، بروسه، مکه و استانبول نیز به قضا اشتغال یافت (همانجاها) و سپس صدر و قاضی عسکر روم ایلی شد (بروسه‌لی، خانجی، همانجاها) و سرانجام در قصبۀ قاکلیجه از ییلاقهای اطراف استانبول درگذشت و در زاویۀ دیویتجی زاده واقع در منطقۀ اسکودار در شهر استانبول به خاک سپرده شد (شیخی، محبی، بروسه‌لی، همانجاها). صدور یک مورد حکم رجم (محبی، ۱ /۱۸۱-۱۸۲) و تأیید حکم اعدامی برای پاتی برون‌زاده، از منشیان دربار، به گفتۀ مورخان عثمانی، موجب نفرت مردم از او شد (سامی، همانجا).
بیاضی‌زاده به طریقۀ نقشبندی تعلق خاطر داشت (بروسه‌لی، همانجا). در فروع، پیرو مذهب ابوحنیفه، و در اصول، ماتُریدی بود («دائرهالمعارف .[۱].. »، VI /۵۵). وی در علم کلام مهارت داشت (شیخی، همانجا) و معتقد بود باید اصول عقاید را با تکیه بر قرآن و سنت شناخت و عقل را نیز تنها واسطه‌ای برای درک حقیقت می‌شمرد («دائرهالمعارف»، همانجا).
بیاضی‌زاده در هنر خط نیز دستی داشت و خط تعلیق را نزد خطاط مشهور زمان، درویش عبدی فرا گرفته بود (همانجا).
آثار
از بیاضی‌زاده آثاری چند در فقه، تفسیر و عقاید باقی مانده است که برخی از آنها عبارتند: ۱. مختصر الاصول المنیفه للامام ابی حنیفه (GAL, S, II/647; GAL, II/575؛ خدیویه، ۲/۴؛ «دائرهالمعارف»، همانجا). این اثر گزیده‌ای است از موضوعات اعتقادی که از الفقه الاکبر، الفقه الابسط و رساله العالم و المتعلم برگرفته شده است. نسخه‌های متعددی از این اثر در کتابخانۀ سلیمانیه موجود است (همانجا). ۲. اشارات المرام من عبارات الامام، در شرح الفقه‌الاکبر ابوحنیفه که نسخه‌هایی از آن در مصر و برلین موجود است (شیخی، همانجا؛ بغدادی، ایضاح، ۱/۸۴، هدیه، ۱/۱۶۴؛ GAL، همانجا؛ بالیچ، ۲۲۴؛ ازهریه، ۳/۹۶؛ خدیویه، همانجا). ۳. سوانح المطارحات و لوائح المذاکرات، شرح مباحثات و مذاکرات وی هنگام اقامت در حلب با کواکبی‌زاده مفتی آن شهر است. این کتاب از ۱۳ فصل یا «سانحه» تشکیل شده، و دربارۀ آیات قرآن کریم و تفسیر آن است («دائرهالمعارف»، VI/۵۵۶؛ بغدادی، ایضاح، ۲/۳۰، هدیه، همانجا؛ TS, II/۵۹۴). ۴. رساله الباحث و الموجب یا رساله فی تفسیر اللوائح على وجه البحث والسؤال، مجموعۀ ۲۰ مسئله به صورت پرسش و پاسخ، و منظوم. نسخۀ آن در کتابخانۀ سلیمانیه موجود است («دائرۀالمعارف»، نیز بغدادی، همانجاها).
مآخذ
ازهریه، فهرست؛ بروسه‌لی، محمد طاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، ۱۳۳۲ ق؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀمشاهیر عثمانیه)، استانبول، ۱۳۰۸ ق؛ خانجی، محمد، الجوهرالاسنی فی تراجم علماء و شعراء بوسنه، قاهره، ۱۳۴۹ ق؛ خدیویه، فهرست؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۶ ق/ ۱۸۸۹ م؛ شیخی محمد افندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیه)،به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، ۱۹۸۹ م؛ محبی دمشقی، محمد امین، خلاصه الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ ق/۱۸۶۷ م؛ نیز:
Baliċ, S., Das unbekannte Bosnien, Wien, 1992; GAL; GAL, S; TS; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992.
نویسنده: علی‌اکبر دیانت
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
